به گزارش هشمهری آنلاین، سامانه پدافند هوایی S-۴۰۰ روسیه، برای بیش از یک دهه به عنوان نماد اوج فناوری پدافندی و یک سامانه دفاعی استراتژیک در جهان شناخته می‌شد.
این سامانه که بر پایه موفقیت‌های خانواده S-۳۰۰ ساخته شده، با تلفیق مجموعه‌ای از فناوری‌های پیشرفته در حوزه رادار، موشک، و فرماندهی و کنترل، وعده ایجاد یک چتر دفاعی تقریباً نفوذناپذیر را می‌داد.
در ادامه به کالبدشکافی عمیق فناوری‌های کلیدی این سامانه در دو سطح فنی و عمومی، تحلیل عملکرد واقعی آن در آزمون جنگ اوکراین، و تشریح دقیق فرآیندهای عملیاتی و استقرار آن بر اساس اصول دکترینال نظامی می‌پردازیم:

فناوری‌های کلیدی سامانه S-۴۰۰

قدرت واقعی S-۴۰۰ نه در یک جزء، بلکه در هم‌افزایی و یکپارچگی سه رکن اصلی آن نهفته است: شبکه راداری هوشمند، مغز فرماندهی دیجیتال، و زرادخانه موشکی چندلایه.

چشمان تیزبین، شبکه راداری پیشرفته

بررسی فنی: قلب قابلیت کشف S-۴۰۰، مجموعه‌ای از رادارهای تخصصی با قابلیت کار در باندهای فرکانسی مختلف است که یک شبکه حسگر قدرتمند و مقاوم در برابر جنگ الکترونیک ایجاد می‌کنند.
رادار نظارت پانورامیک ۹۱N۶E Big Bird که در باند L کار می‌کند، وظیفه کشف اولیه اهداف استراتژیک در برد حداکثری (تا ۶۰۰ کیلومتر) و ارتفاع بالا را بر عهده دارد(تصویر پایین)

رادار تمام‌ارتفاع ۹۶L۶E Cheese Board به عنوان یک سیستم کسب هدف عمل کرده و با قابلیت پوشش ۳۶۰ درجه، شکاف‌های راداری را پر می‌کند و تخصص ویژه‌ای در کشف اهداف با ارتفاع پروازی پست (مانند موشک‌های کروز) دارد(تصاویر پایین).

پس از کشف، وظیفه رهگیری دقیق، روشن‌سازی هدف) و هدایت موشک بر عهده رادار کنترل آتش چندمنظوره ۹۲N۶E Grave Stone است که در باند X عمل کرده و دقت بسیار بالایی را فراهم می‌کند.

علاوه بر این، رادار اختیاری دکل‌بلند ۴۰V۶M برای مقابله با چالش جغرافیایی سایه راداری و پوشش اهداف پنهان شده در پشت عوارض زمین طراحی شده است.

این ترکیب، یک تصویر جامع و چندلایه از میدان نبرد ایجاد می‌کند(تصویر پایین).

تشریح بخش های مختلف گردان پدافندی به زبان ساده

سامانه S-۴۰۰ را مانند یک تیم نگهبانی بسیار هوشمند در نظر بگیرید. این تیم چند نوع نگهبان دارد:
نگهبان دیده‌بان (رادار ۹۱N۶E): این نگهبان بر روی بلندترین برج مجموعه نشسته و با یک دوربین بسیار قوی، از صدها کیلومتر دورتر، ورود هر جنبنده‌ای را اطلاع می‌دهد.

نگهبان محوطه (رادار ۹۶L۶E): این نگهبان در محوطه گشت می‌زند و تخصصش پیدا کردن کسانی است که سعی می‌کنند سینه‌خیز و از لابه‌لای بوته‌ها (در ارتفاع پایین) وارد شوند.

نگهبان مسلح (رادار ۹۲N۶E): وقتی دو نگهبان اول خطری را گزارش کردند، این نگهبان یک نورافکن بسیار قوی و دقیق را روی مهاجم می‌اندازد و آن را تا لحظه رسیدن نیروی واکنش سریع (موشک) روشن نگه می‌دارد.

نگهبان با پریسکوپ (رادار ۴۰V۶M): این نگهبان یک پریسکوپ بلند دارد تا بتواند پشت دیوارها و تپه‌های اطراف را هم ببیند و مطمئن شود کسی آنجا پنهان نشده است.

مغز متفکر، سامانه فرماندهی و کنترل یکپارچه (C۲)

بررسی فنی: پست فرماندهی ۵۵K۶E مرکز تصمیم گیری کل گردان پدافندی است. این واحد با بهره‌گیری از الگوریتم‌های پیشرفته، قابلیت پردازش داده‌ها از تمامی سنسورهای خودی (رادارها) و حتی منابع خارجی (مانند آواکس یا سامانه‌های دیگر در یک شبکه پدافندی یکپارچه - IADS) را داراست.

این سیستم یک شبکه عملیاتی واحد ایجاد کرده، به صورت خودکار تهدیدات را بر اساس اولویت (سرعت، ارتفاع، مسیر، نوع هدف) طبقه‌بندی می‌کند و بهینه‌ترین راهکار درگیری (تخصیص نوع موشک و پرتابگر) را به اپراتور پیشنهاد می‌دهد.

این فرآیند بر اساس دکترین فرماندهی متمرکز، اجرای غیرمتمرکز عمل می‌کند، یعنی تصمیمات کلان در سطح فرماندهی گرفته می‌شود اما اجرای آتش در سطح آتشبار برای کاهش زمان واکنش، به صورت مستقل انجام می‌پذیرد.

تشریح پست فرماندهی گردان پدافندی به زبان ساده

پست فرماندهی، رئیس تیم نگهبانی است که در اتاق کنترل نشسته است. او گزارش‌ها را از تمام نگهبانان روی مانیتورهای خود می‌بیند. هوش مصنوعی سیستم به او کمک می‌کند تا بفهمد کدام مهاجم خطرناک‌تر است.

برای مثال، اگر یک نفر با سرعت به سمت انبار مهمات بدود و دیگری آرام در حال قدم زدن باشد، سیستم مهاجم سریع را به عنوان خطر اصلی علامت‌گذاری می‌کند. سپس رئیس به نگهبان مسلح دستور می‌دهد که از چه ابزاری (کدام نوع موشک) برای متوقف کردن آن خطر اصلی استفاده کند.

موشک های عملیاتی سامانه اس ۴۰۰

نگاه فنی: نقطه قوت S-۴۰۰، توانایی آن در به‌کارگیری همزمان چندین نوع موشک با بردها و سیستم‌های هدایتی متفاوت است که به تنهایی یک دفاع لایه‌ای عمیق ایجاد می‌کند.

موشک ۴۰N۶E با برد حدود ۴۰۰ کیلومتر و هدایت فعال راداری در فاز نهایی، یک سلاح استراتژیک برای انهدام اهداف باارزش مانند آواکس و بمب‌افکن‌هاست(تصویر پایین).

موشک ۴۸N۶DM با برد ۲۵۰ کیلومتر، ستون فقرات سامانه برای مقابله با جنگنده‌ها و موشک‌های کروز است(تصویر پایین).

موشک‌های خانواده ۹M۹۶ (با بردهای ۴۰ و ۱۲۰ کیلومتر) بسیار چابک‌تر بوده و با بهره‌گیری از سیستم هدایت فعال راداری، قابلیت شلیک کن و فراموش کن در فاز نهایی را دارند که آنها را برای درگیری با اهداف با مانورپذیری بالا و مهمات هدایت‌شونده دقیق ایده‌آل می‌سازد.

ماموریت موشک های اس ۴۰۰ به زبان ساده

تیم آتش مثال زده شده S-۴۰۰ برای مقابله با مهاجمان، ابزارهای مختلفی دارد:
تفنگ تک‌تیرانداز دوربرد (موشک ۴۰N۶E): برای زدن فرمانده مهاجمان از فاصله بسیار دور، قبل از اینکه حتی نزدیک شوند.
تفنگ تهاجمی (موشک ۴۸N۶DM): سلاح استاندارد و قابل اعتماد برای مقابله با اکثر مهاجمان در فاصله متوسط.
کلت کمری(موشک ۹M۹۶): برای درگیری با مهاجمان بسیار سریع و فرز که از نزدیک حمله می‌کنند و جاخالی می‌دهند.
این تنوع ابزار به S-۴۰۰ اجازه می‌دهد تا برای هر نوع تهدید در هر فاصله‌ای، یک پاسخ مناسب داشته باشد.

چرا عملکرد اس ۴۰۰ در جنگ اوکراین ضعیف بود؟

شهرت نفوذناپذیری S-۴۰۰ در جنگ اوکراین با چالش‌های جدی مواجه شد. دلایل این عملکرد ضعیف، ترکیبی از تاکتیک‌های هوشمندانه اوکراین و متحدانش، محدودیت‌های ذاتی خود سامانه، و اشتباهات عملیاتی روسیه است.
اولاً، اوکراین با استفاده از حملات فوجی اشباعی تعداد زیادی پهپاد ارزان‌قیمت و موشک‌های فریبنده را همزمان با موشک‌های اصلی (مثل استورم شادو و خا۲۲ های زمان شوروی) شلیک می‌کند.
این کار ظرفیت کانال‌های رهگیری و درگیری رادار ۹۲N۶E را پر کرده و سامانه را سرریز می‌کند و به موشک‌های کلیدی اجازه عبور می‌دهد.
دوماً، موشک‌های کروز غربی مانند استورم شادو با پرواز در ارتفاع بسیار پست و با استفاده از پوشش عوارض زمین ، تا آخرین لحظه از دید رادارهای S-۴۰۰ پنهان می‌مانند و زمان واکنش را به حداقل می‌رسانند.
ثالثاً، استفاده گسترده از موشک‌های ضدرادار (ARM) مانند HARM، رادارهای S-۴۰۰ را مجبور می‌کند تا برای جلوگیری از انهدام، خود را خاموش کنند و عملاً کور شوند.
در نهایت، روسیه به دلیل گستردگی جبهه، سامانه‌های S-۴۰۰ خود را بدون پشتیبانی کافی از سامانه‌های پدافند کوتاه‌برد مانند تور و پانتیسر مستقر کرده است.
این امر باعث شده تا این سامانه‌های استراتژیک در برابر حملات پهپادها یا موشک‌هایی که از لایه‌های اول عبور کرده‌اند، آسیب‌پذیر باشند. در واقع، جنگ اوکراین نشان داد که هیچ سامانه‌ای به تنهایی یک سلاح جادویی نیست و کارایی آن به شدت به دکترین استفاده، پشتیبانی لایه‌ای، و سطح فناوری تهدیدات مقابل وابسته است و کارایی اصلی این سامانه های پیشرفته در یک نبرد شبکه محور مشخص میشود نه صرف استقرار نقطه ای.

نگاهی به فرآیند عملیاتی سامانه S-۴۰۰ (از شناسایی مهاجم تا انهدام)

نحوه عملکرد سامانه S-۴۰۰ از لحظه کشف تا انهدام هدف را می‌توان در یک زنجیره چهار مرحله‌ای خلاصه کرد:
کشف و شناسایی: رادار نظارت دوربرد (معمولاً ۹۱N۶E یا ۹۶L۶E) یک شیء پرنده را در آسمان شناسایی می‌کند. پست فرماندهی ۵۵K۶E بلافاصله داده‌های اولیه (سرعت، ارتفاع، جهت) را تحلیل کرده و با پایگاه داده خود مقایسه می‌کند تا ماهیت آن را به عنوان دوست، ناشناس یا دشمن تشخیص دهد.
رهگیری و قفل راداری: پس از تشخیص تهدید، اطلاعات هدف به رادار کنترل آتش ۹۲N۶E واگذار می‌شود. این رادار با امواج بسیار متمرکز و دقیق، روی هدف قفل کرده و به طور مداوم موقعیت آن را برای محاسبه مسیر دقیق برخورد به‌روزرسانی می‌کند.

تخصیص و شلیک: پست فرماندهی بر اساس مشخصات هدف (فاصله، سرعت، نوع)، مناسب‌ترین نوع موشک و نزدیک‌ترین پرتابگر را انتخاب کرده و فرمان شلیک را صادر می‌کند. موشک به صورت عمودی از پرتابگر به بیرون پرتاب می‌شود(پرتاب سرد) و پس از رسیدن به ارتفاع امن، موتور اصلی آن روشن شده و به سمت هدف تغییر مسیر می‌دهد.
هدایت و انهدام: در طول مسیر، موشک از طریق یک لینک داده، اطلاعات به‌روز شده از رادار کنترل آتش دریافت می‌کند (هدایت نیمه‌فعال).
در فاز نهایی و در نزدیکی هدف، بسته به نوع موشک، یا همچنان به روشنایی ایجاد شده توسط رادار زمینی وابسته است یا (در موشک‌های پیشرفته‌تر مانند ۹M۹۶) رادار فعال داخلی خود را روشن کرده و به صورت مستقل به سمت هدف هجوم می‌برد تا آن را منهدم کند.

نگاهی به فرآیند نقطه‌یابی بر اساس دکترین و تاکتیک

استقرار یک گردان S-۴۰۰ یک فرآیند تحلیلی پیچیده و چندمعیاره است که با استفاده از سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای یافتن یک موازنه بهینه میان اثربخشی عملیاتی و بقاپذیری انجام می‌شود.
این فرآیند صرفاً یک جانمایی فنی نیست، بلکه تبلور دکترین پدافندی کشور کاربر است و حتی در بین کشورهای شرقی هم بر اساس سیاست ها و دکترین های تعریفی میتواند متفاوت باشد.

تحلیل جغرافیایی و فنی

بهینه‌سازی خط دید (LOS)
مهم‌ترین معیار برای رادار نظارت ۹۱N۶E، استقرار در مرتفع‌ترین نقطه ممکن است تا افق راداری به حداکثر رسیده و بتواند اهداف ارتفاع پست را در دورترین فاصله ممکن کشف کند. تحلیل ارتفاع برای شناسایی مناطق کور راداری (ناشی از کوه‌ها و تپه‌ها) حیاتی است.

برای پوشش این نقاط کور، از رادار دکل‌بلند ۴۰V۶M در داخل دره‌ها یا مناطق پرمانع استفاده می‌شود.

جهت‌گیری به سمت تهدید: رادار کنترل آتش ۹۲N۶E باید دارای میدان دید باز و بدون مانع به سمت محتمل‌ترین محور تهاجم دشمن باشد تا بتواند به طور مؤثر روی اهداف قفل کند.

الزامات زیرساختی و بقاپذیری

تحرک: تمامی اجزاء، به ویژه پرتابگرهای موشک باید به جاده‌ها و مسیرهای خروجی مناسب دسترسی داشته باشند تا بتوانند بلافاصله پس از شلیک، تاکتیک شلیک و گریز را اجرا کرده و از حملات متقابل دشمن بگریزند.
پراکندگی: این اصل حیاتی برای بقا است. اجزای سامانه در فواصل چند کیلومتری از یکدیگر مستقر می‌شوند. پرتابگرها به صورت پراکنده و با بهره‌گیری از پوشش طبیعی (جنگل، شیار زمین) جانمایی می‌شوند تا یک حمله واحد نتواند بیش از یک پرتابگر را از کار بیندازد.

اختفا و حفاظت: پست فرماندهی ۵۵K۶E به عنوان مغز سامانه، باید در امن‌ترین و پنهان‌ترین نقطه ممکن (مثلاً پشت یک تپه یا در یک دره) مستقر شود. اولویت اصلی برای این جزء، بقاپذیری فیزیکی و امنیت ارتباطات است، نه خط دید مستقیم.

این فرآیند نقطه‌یابی نشان‌دهنده یک تضاد دائمی است: رادار نظارت برای کارایی بهتر به ارتفاع و دیده شدن نیاز دارد، در حالی که پست فرماندهی و پرتابگرها برای بقا به پنهان شدن و اختفا نیازمندند. حل موفق این تضاد از طریق استقرار هوشمندانه، هسته اصلی یک دفاع هوایی مؤثر را تشکیل می‌دهد.

در نهایت، سامانه پدافندی S-۴۰۰ بی‌شک نمادی از مهندسی پدافند هوایی شرق است که با تلفیق رادارهای قدرتمند، زرادخانه موشکی چندلایه، و فرماندهی یکپارچه، بر روی کاغذ یک چتر دفاعی بسیار مهیب را ارائه می‌دهد.
با این حال، همان‌طور که این تحلیل و به‌ویژه رخدادهای نبرد اوکراین نشان داد، کارایی یک سامانه پیشرفته فراتر از مشخصات فنی آن است و عمیقاً به دکترین عملیاتی، هوشمندی در استقرار، و توانایی انطباق با تهدیدات نوین و جنگ شبکه محور بستگی دارد.

آسیب‌پذیری S-۴۰۰ در برابر حملات اشباعی و تسلیحات مدرن، این واقعیت استراتژیک را آشکار ساخت که در میدان نبرد امروز، هیچ سلاحی به تنهایی شکست‌ناپذیر نیست.

بنابراین، ارزش واقعی S-۴۰۰ نه صرفاً در قابلیت های فنی آن، بلکه در نقش آن به عنوان یک جزء کلیدی در یک شبکه دفاعی یکپارچه و هوشمند نهفته است؛ شبکه‌ای که بقا و موفقیتش بیش از هر چیز به تاکتیک‌ها و انسان‌هایی که آن را به کار می‌گیرند، وابسته است.