به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، تحلیل بی‌طرفانه اسناد و مدارک نشان می‌دهد بخش‌های عمده سند به دستاوردهای تاریخی و معاصر یهودیان در زمینه‌هایی مانند فیزیک (اینشتین)، روانکاوی (فروید)، ادبیات (کافکا)، اقتصاد و پایه‌گذاری هالیوود پرداخته است. این‌ها ارزیابی‌هایی از میراث فرهنگی و فکری هستند. تأکید بر مفهوم «تیکون اولام» (ترمیم جهان) به عنوان محرک مشارکت در عدالت اجتماعی، حقوق بشر و فعالیت‌های بشردوستانه جهانی، یک بعد اخلاقی و غیرسیاسی را برجسته می‌کند.

در ادامه این‌نوشتار به تأثیرات جهانی دیاسپورای یهودی و ماهیت آن می‌پردازیم.

دیاسپورای یهودی (که در متون عبری با عنوان «گالوت» یا تبعید شناخته می‌شود)، یکی از پایدارترین و تأثیرگذارترین پدیده‌های تاریخی در میان ملت‌ها است. دیاسپورا به معنای پراکندگی جمعیت یهودیان در خارج از سرزمین اصلی (کنعان/اسرائیل) است. این پدیده صرفاً یک حرکت جغرافیایی نبوده، بلکه یک تجربه جمعی مبتنی بر حفظ هویت، دین، و پیوند با سرزمین مادری در مواجهه با فرهنگ‌ها و حکومت‌های میزبان متعدد است. این مفهوم بر دو پایه استوار است: رنج ناشی از پراکندگی و تعهد به حفظ یکپارچگی جمعی.

ریشه‌های اصلی این پراکندگی را می‌توان در دو رویداد کلیدی تاریخی جستجو کرد که هر کدام منجر به شکل‌گیری موج‌های جمعیتی و هویتی متفاوت شدند:

۱. تبعید بابل (قرن ششم پیش از میلاد): پس از تخریب معبد اول اورشلیم توسط نبوکدنصر دوم در سال ۵۸۶ پیش از میلاد، بخش بزرگی از نخبگان، کاهنان، و صنعتگران یهودی به بابل (عراق امروزی) تبعید شدند. این دوره اگرچه شامل دوره‌های آزادی نیز بود (مانند فرمان کوروش کبیر)، اما الگویی برای بقای یهودیان در سرزمین‌های بیگانه ایجاد کرد. در بابل بود که سنت کتبی تورات به طور گسترده‌ای تدوین و حفظ شد و پایه‌های یهودیت ربانی (خاخامی) شکل گرفت. این جامعه به عنوان "بابلی‌ها" شناخته شدند و مراکز یهودیان در خاورمیانه را پایه‌گذاری کردند.

۲. تبعید رومی (قرن اول و دوم میلادی): این دوره، تبعیدی بسیار گسترده‌تر و ویرانگرتر بود که شکل نهایی دیاسپورا را تعریف کرد. سرکوب شورش‌های بزرگ یهودیان توسط امپراتوری روم، به ویژه پس از تخریب معبد دوم اورشلیم در سال ۷۰ میلادی، و سرکوب قیام بار کوخبا در ۱۳۵ میلادی، منجر به تبعیدی گسترده‌تر و دائمی‌تر شد که هسته مرکزی یهودیت خاخامی و دیاسپورا را شکل داد. پس از این دوره، یهودیان به طور کامل از اورشلیم رانده شدند و جامعه یهودی به شکل کنونی در سراسر جهان پراکنده شد.

گستره جهانی: از مراکز تاریخی تا مدرن

در طول تاریخ، دیاسپورا در مراکز جمعیتی مختلفی شکوفا شد که هر کدام ویژگی‌های فرهنگی و فکری خاص خود را پروراندند:

بابل و خاورمیانه: این مناطق مرکز توسعه تلمود بابلی و حفظ متون مقدس در قرون اولیه میلادی بودند.

اسپانیا (سفاردیم): در دوران طلایی اندلس، یهودیان در زمینه‌های فلسفه، پزشکی و شعر تأثیرات چشمگیری از خود به جای گذاشتند (مانند ابن میمون).

اروپای شرقی (آشکنازیم): این منطقه به مدت قرون متمادی بزرگترین مرکز جمعیتی یهودیان بود و مکاتب فکری و مذهبی خاصی مانند حسیدیسم در آن شکل گرفت.

امروزه، مراکز اصلی دیاسپورا شامل ایالات متحده آمریکا، فرانسه، کانادا و البته دولت مدرن اسرائیل است. این تنوع جغرافیایی منجر به ایجاد جوامع یهودی با فرهنگ‌ها، لهجه‌ها و رویکردهای متفاوتی شده است.(1)

مفهوم «تیکون اولام»: ترمیم جهان

یکی از مفاهیم بنیادین اخلاقی در یهودیت که به شدت فعالیت‌های اجتماعی دیاسپورا را هدایت کرده، «تیکون اولام» (Tikkun Olam) است. این اصطلاح به معنای «ترمیم جهان» یا «اصلاح جهان» است. این یک الزام اخلاقی برای مشارکت فعالانه در ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر، صلح‌آمیزتر و انسانی‌تر است.

این مفهوم صرفاً محدود به کمک به یهودیان نیست، بلکه شامل عدالت اجتماعی، حقوق بشر، و کمک به نیازمندان در سطح جهانی می‌شود. این ایده، انگیزه‌ای قوی برای مشارکت گسترده یهودیان در فعالیت‌های بشردوستانه، حمایت از دموکراسی، و جنبش‌های حقوق مدنی در جوامعی که در آن ساکن هستند، فراهم آورده است.

فرهنگ و هنر: شکل‌دهندگان افق‌های جهانی

نفوذ فرهنگی دیاسپورای یهودی در غرب بسیار عمیق و چندوجهی است. با توجه به تاریخ طولانی انزوا و در عین حال تعامل با فرهنگ‌های میزبان، یهودیان اغلب در موقعیتی قرار گرفتند که به عنوان مفسران و گاهی منتقدان رادیکال جامعه عمل کنند.

ادبیات و فلسفه: نویسندگان یهودی تأثیرات ماندگاری بر ادبیات مدرن گذاشتند. از اضطراب اگزیستانسیالیستی فرانتس کافکا گرفته تا عمق روانکاوی زیگموند فروید، و همچنین آثار نویسندگان بزرگی چون فیلیپ راث و سول بلو، که غالباً به مضامین بیگانگی، هویت و تجربه‌های یهودی در جهان مدرن پرداخته‌اند.

علوم و نظریه: در اوایل قرن بیستم، ظهور دانشمندان و متفکران یهودی در مراکز علمی اروپا و آمریکا بی‌سابقه بود. آلبرت اینشتین، با نظریه‌های نسبیت خود، جهان‌بینی فیزیکی را متحول ساخت. متفکرانی مانند هانری کیسینجر در روابط بین‌الملل و نورمن چامسکی در زبان‌شناسی و تحلیل‌های سیاسی تأثیرگذار بوده‌اند.

سینما و سرگرمی: هالیوود مدرن به‌شدت توسط مهاجران یهودی اروپای شرقی شکل گرفت. استودیوهای بزرگی مانند برادران وارنر، پارامونت و مترو-گلدوین-مایر توسط یهودیان تأسیس شدند. کارگردانانی چون استیون اسپیلبرگ و وودی آلن، اگرچه همواره مستقیم به مضامین یهودی نپرداخته‌اند، اما رویکردی منتقدانه و درون‌نگر را به فرهنگ عامه تزریق کرده‌اند. (2)

برتری آکادمیک و سنت یادگیری (یِدیوت)

سنت عمیق احترام به دانش و یادگیری (Yediot) در یهودیت، که در مطالعه متون مقدس (تورات و تلمود) ریشه دارد، به‌طور طبیعی به موفقیت‌های چشمگیر در محافل آکادمیک مدرن منجر شد.

یهودیان دیاسپورا، به‌ویژه در قرن بیستم، سهم بسیار نامتناسبی در تعداد برندگان جایزه نوبل، اساتید برجسته دانشگاه‌ها، و پیشگامان تحقیقات علمی داشته‌اند. این موفقیت صرفاً محدود به علوم طبیعی نیست؛ در حوزه‌هایی مانند اقتصاد (مانند پل ساموئلسون)، حقوق و علوم اجتماعی، تأثیرگذاری این گروه بسیار مشهود است. این تمرکز بر آموزش به عنوان ابزار بقا و پیشرفت در محیط‌هایی که ممکن بود مالکیت مادی یا قدرت سیاسی را از آن‌ها سلب کنند، یک استراتژی بقای فرهنگی بود.
خیریه و کنش اجتماعی: مقیاس جهانی

خیریه در فرهنگ یهودی نه یک عمل اختیاری، بلکه یک وظیفه مقدس است. این التزام به کمک به دیگران (صدقه و چِدکا) از طریق سازماندهی جمعی به مقیاس‌های بین‌المللی رسیده است.

ساختار خیریه یهودی شامل دو بخش اصلی است:

۱. تعهدات درون‌اجتماعی: حمایت از کنیسه‌ها، مدارس دینی، نهادهای آموزشی یهودی، و تضمین رفاه مالی برای خانواده‌های نیازمند یهودی در سراسر جهان.

۲. تعهدات جهانی: کمک به تحقیقات پزشکی (مانند بیمارستان‌ها و مراکز تحقیقاتی)، امدادرسانی در بلایای طبیعی (مانند زلزله‌ها و سیل‌ها) در کشورهای غیر یهودی، و حمایت از سازمان‌های مدافع حقوق بشر.

بنیادهایی مانند بنیاد راپاپورت یا شبکه‌های بزرگ جمع‌آوری کمک در آمریکا (مانند UJA-Federation) سالانه میلیاردها دلار را مدیریت می‌کنند که بخشی از آن صرف تقویت دولت اسرائیل و بخش بزرگی صرف اهداف تغییر بافت فرهنگی و دینی جامعه جهانی به نفع یهود می‌شود. این شبکه‌ها نشان‌دهنده یک ظرفیت منحصر به فرد برای سازماندهی سریع و جمع‌آوری سرمایه برای اهداف تعیین‌شده است.

تاب‌آوری اقتصادی: سازگاری تاریخی

به‌دلیل محدودیت‌های تاریخی که در بسیاری از جوامع اروپایی بر زمین‌داری، عضویت در اصناف، یا تصدی مشاغل دولتی بر یهودیان اعمال می‌شد، آن‌ها مجبور به سازگاری با بخش‌هایی شدند که کمتر تحت کنترل قدرت‌های محلی بود. این امر منجر به تمرکز تاریخی یهودیان در حوزه‌های زیر شد:

تجارت و بازرگانی بین‌المللی: نیاز به شبکه‌های ارتباطی فراتر از مرزهای محلی، توسعه مهارت‌های زبانی و مالی را تقویت کرد.

خدمات مالی و وام‌دهی: از آنجا که کلیسا قرض دادن با بهره (ربا) را برای مسیحیان ممنوع کرده بود، یهودیان در خلأ موجود وارد حوزه وام‌دهی (اغلب با نرخ بهره بالا به دلیل ریسک‌های سیاسی) شدند. این امر در طول تاریخ، اگرچه موجب ثروت شد، اما همچنین عامل اصلی یهودستیزی اقتصادی بود.

خدمات حرفه‌ای: در جوامع مدرن، این تاب‌آوری به تخصص در مشاغل نیازمند دانش بالا، مانند پزشکی، وکالت، و امور مالی تبدیل شد.

نقش در مالیه و نوآوری: فناوری و سرمایه‌گذاری

در اقتصاد مدرن جهانی، به‌ویژه در آمریکای شمالی و غرب اروپا، نفوذ اقتصادی یهودیان دیاسپورا در چند حوزه کلیدی مشهود است:

سرمایه مخاطره‌پذیر (Venture Capital): بخش قابل توجهی از سرمایه‌گذاران اولیه و مدیران صندوق‌های بزرگ سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سیلیکون ولی و مراکز فناوری اروپا، ریشه در جوامع یهودی دارند. این سرمایه‌گذاری‌ها نقش اساسی در شکل‌دهی به انقلاب دیجیتال داشته‌اند.

رسانه و سرگرمی: کنترل و نفوذ در شرکت‌های بزرگ رسانه‌ای، مالکیت نشریات تأثیرگذار و هدایت استودیوهای بزرگ همچنان یک عامل مهم در شکل‌دهی به افکار عمومی جهانی است.

رابطه با تکنولوژی اسرائیل: ارتباط تنگاتنگ بین سرمایه‌گذاران و کارآفرینان یهودی دیاسپورا، به ویژه در آمریکا، با استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های پیشرفته اسرائیل (که اغلب به عنوان "مورد ثانویه" دیاسپورا شناخته می‌شود)، باعث رشد نجومی بخش فناوری اسرائیل شده است. این سرمایه فکری و مالی، اسرائیل را به یک قدرت جهانی در حوزه امنیت سایبری و فناوری‌های پیشرفته تبدیل کرده است.

کنشگری سیاسی و اجتماعی

کنشگری یهودی دیاسپورا در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی دو محور اصلی دارد:

۱. دفاع از حقوق بشر و عدالت اجتماعی: همانطور که در مفهوم تیکون اولام ذکر شد، جوامع یهودی در تاریخ خود از اقلیت‌های تحت ستم حمایت کرده‌اند و در جنبش‌های حقوق مدنی آمریکا، به ویژه در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، فعالانه شرکت داشتند.

۲. لابی‌گری برای امنیت و استمرار یهودی: این بخش شامل سازماندهی تلاش‌های سیاسی برای حفظ امنیت فیزیکی جوامع یهودی در سراسر جهان و حمایت از حق حیات و امنیت دولت اسرائیل در مقابل چالش‌های بین‌المللی است. این فعالیت‌ها از طریق سازمان‌های لابی‌گری قوی، چه در کنگره آمریکا و چه در پارلمان‌های اروپایی، پیگیری می‌شود.

نتیجه‌گیری

تأثیر جهانی دیاسپورای یهودی نتیجه یک تلاش هماهنگ و متمرکز نیست، بلکه محصول هزاران سال بقا، انطباق‌پذیری و تعهد به ارزش‌های بنیادین فرهنگی و اخلاقی است. این‌تأثیر نه از طریق یک کنترل مرکزی، بلکه از طریق موفقیت‌های پراکنده فردی و سازمانی در فرهنگ، علم، اقتصاد و امور خیریه به دست آمده است. انعطاف‌پذیری در برابر تبعیض، تخصص در حوزه‌های دانش‌بنیان، و یک تعهد اخلاقی عمیق به بهبود جهان، عواملی هستند که تضمین کرده‌اند میراث دیاسپورا در شکل‌دهی به جهان مدرن همچنان نیرویی فعال باقی بماند.

تأثیر جهانی دیاسپورای یهودی نتیجه یک تلاش هماهنگ و متمرکز از سوی یک نهاد واحد نیست؛ بلکه محصول هزاران سال بقا، انطباق‌پذیری هوشمندانه، و تعهد فرهنگی و اخلاقی به آموزش و پیشرفت است. این تأثیر از طریق موفقیت‌های پراکنده اما فراگیر فردی و سازمانی در فرهنگ، علم، اقتصاد و امور خیریه به دست آمده و به ویژه در مواجهه با طرد اجتماعی، این جوامع توانستند سرمایه فکری خود را به عنوان ابزار اصلی بقا و پیشرفت به کار گیرند. 

مشخصه اصلی این پدیده، توانایی آن‌ها در حفظ یک هویت فرهنگی-مذهبی متمایز (حتی زمانی که از نظر ظاهری کاملاً در جامعه میزبان حل شده بودند) و در عین حال، مشارکت فعالانه و ساختارشکن در توسعه آن جامعه است. دیاسپورا، با وجود پراکندگی فیزیکی، یک شبکه جهانی از سرمایه انسانی، فکری و مالی را حفظ کرده است که به طور مستمر بر پیشرفت‌های جهانی تأثیر می‌گذارد. این پیوند بین سنت بنیادین (تیکون اولام) و کنشگری مدرن (در فناوری، سیاست و اقتصاد) تضمین می‌کند که ردپای دیاسپورا در تاریخ و آینده جهان همچنان پررنگ باقی بماند. 

تأثیر جهانی دیاسپورای یهودی نتیجه یک‌تلاش هماهنگ و متمرکز از سوی یک نهاد واحد نیست؛ بلکه محصول هزاران سال بقا، انطباق‌پذیری هوشمندانه، و تعهد فرهنگی و اخلاقی به آموزش و پیشرفت است. این تأثیر از طریق مشخصه اصلی این پدیده، توانایی آن‌ها در حفظ یک هویت فرهنگی-مذهبی متمایز (حتی زمانی که از نظر ظاهری کاملاً در جامعه میزبان حل شده بودند) و در عین حال، مشارکت فعالانه و ساختارشکن در توسعه آن جامعه است. 

علی معروفی آرانی پژوهشگرحوزه صهیونیسم و یهودیت

منابع

1- https://www.nytimes.com/1991/02/11/opinion/l-how-will-it-be-in-the-new-world-order-035291.html
2- عبدالحکیم، منصور؛ «جهان، صفحه شطرنج سازمان‌های سرّی»، تهران، هلال، چاپ اول، ص ۲۵۶.