بررسی وضعیت صنعت سلامت ایران، شامل دارو و تجهیزات پزشکی، نشان می‌دهد حجم واردات کم است؛ اما ارزش اقتصادی آن بسیار بالاست و عمدتاً به داروها و تجهیزات پرهزینه و پیشرفته اختصاص دارد. این وضعیت، نیاز به شناسایی محصولات استراتژیک و تمرکز بر بومی‌سازی آن‌ها را برجسته می‌کند.
داروهای گران از خارج می‌آیند
صنعت دارویی ایران با ارزش بازار داخلی حدود ۱۶۳.۴۵ هزار میلیارد تومان، سهم مهمی در اقتصاد سلامت دارد. بر اساس آمار سازمان غذا و دارو، ۹۹ درصد نیاز دارویی کشور از تولید داخلی و تنها ۱ درصد از واردات تأمین می‌شود. با این حال، بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که سهم ارزشی واردات، ۱۸ درصد از بازار است و این امر نشان‌دهنده تمرکز واردات بر داروهای پرهزینه و تخصصی است. این وضعیت دو نکته اصلی را برجسته می‌کند:
- تولید داروهای با ارزش افزوده بالا: نیاز به توسعه فناوری پیشرفته برای کاهش وابستگی به واردات داروهای گران‌قیمت.
- افزایش ظرفیت صادرات: با پوشش تقریباً کامل نیاز داخلی، امکان تبدیل صنعت داروسازی به یک قطب صادراتی در منطقه وجود دارد که نیازمند بهبود کیفیت، زیرساخت‌ها و بازاریابی مؤثر است.
بررسی‌ها می‌گویند بیش از ۷۰ درصد مواد اولیه مورد نیاز صنعت دارویی کشور وارداتی است. این وابستگی، به‌ویژه در شرایط تحریم، امنیت دارویی را به خطر می‌اندازد و نیازمند کاهش است. از سمت دیگر فرسودگی زیرساخت‌های تولید، بسیاری از صنایع دارویی کشور با مشکلاتی همچون فرسودگی ماشین‌آلات، نبود استانداردهای بین‌المللی (مانند GMP) و ضعف در نوآوری مواجه هستند.
جدای از این‌ها، عدم پذیرش گواهی‌های کیفیت محصولات ایرانی توسط کشورهای هدف، محدودیت‌های حقوقی در قراردادهای صادراتی و ممنوعیت‌های ناگهانی صادرات از جمله موانعی است که صادرات دارو را محدود کرده است.
راهکارهای خروج از این وضعیت خطرناک
برای رفع چالش‌های مطرح‌شده، برنامه هفتم توسعه و قوانین مرتبط با جهش تولید، مجموعه‌ای از راهکارهای هدفمند را با محوریت نوسازی صنایع، توسعه فناوری‌های دانش‌بنیان و تقویت صادرات ارائه کرده‌اند. این اقدامات به‌طور خاص بر ارتقای سطح فناوری، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه صنعت دارویی متمرکز شده است.
در ایران، می‌توان قوانین جهش تولید دانش‌بنیان و همچنین برنامه هفتم پیشرفت که تأکید بر مصادیق داخلی‌سازی و کاهش وابستگی به واردات دارند را اسناد زمینه‌ساز تحول بنیادین در این حوزه به شمار برد. مطابق ماده ۷۱ برنامه هفتم توسعه، صنایع دارویی و تجهیزات پزشکی باید نوسازی شوند تا رقابت‌پذیری افزایش یابد و ایران به قطب تولید دارو و واکسن در منطقه تبدیل شود.
همچنین، ماده ۷۲ این برنامه با هدف‌گذاری صادرات سالانه ۱ میلیارد یورو دارو و ۱ میلیارد یورو تجهیزات پزشکی، بر توسعه دیپلماسی سلامت و جذب درآمد از گردشگری سلامت تأکید دارد. این سیاست‌ها نشان‌دهنده نقشه راهی برای ارتقای جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی و تقویت اقتصاد دانش‌بنیان است.
فناوری در اولویت حمایت قرار گیرند
بر اساس ماده ۷۱ برنامه هفتم پیشرفت، محورهایی همچون نوسازی صنایع و توسعه فناوری‌های دانش‌بنیان از طریق ارائه مشوق‌های مالیاتی و اعطای تسهیلات کم‌بهره برای شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در تولید داروهای استراتژیک، نظیر واکسن‌ها و داروهای بیوتکنولوژی، مورد تأکید قرار گرفته‌اند.
همچنین، برنامه‌ای جامع برای بازسازی و به‌روزرسانی صنایع دارویی کشور، با مشارکت وزارتخانه‌های مرتبط و تمرکز بر جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری‌های پیشرفته مانند زیست‌فناوری تدوین شده است. در ماده ۷۲ همین برنامه، اهداف صادراتی صنعت دارو و گردشگری سلامت به‌طور مشخص تعیین شده‌اند؛ از جمله دستیابی به صادرات دارویی به ارزش یک میلیارد یورو و درآمد حاصل از گردشگری سلامت تا سقف شش میلیارد یورو.
همچنین، در ماده ۷۳، به منظور تبدیل ایران به قطب تأمین سلامت منطقه جنوب غرب آسیا، اهدافی نظیر دستیابی به صادرات سالانه یک میلیارد یورو دارو و تجهیزات پزشکی، افزایش درآمد گردشگری سلامت به شش میلیارد یورو و جذب دانشجویان خارجی با درآمد سالانه ۷۰۰ میلیون یورو تعیین شده است.
وزارت بهداشت مکلف شده است با همکاری سایر وزارتخانه‌ها، سازوکارهای لازم برای خودکفایی مواد اولیه دارویی و ثبت قراردادهای صادراتی را فراهم کند و با اولویت کشورهای منطقه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اقدامات لازم برای پذیرش محصولات و صدور گواهی‌های کیفیت مشترک را تا پایان سال دوم برنامه اجرایی نماید.
وضعیت مشابه در صنعت تجهیزات پزشکی
بر اساس آمارهای موجود در سال ۱۴۰۲، سهم صنعت تجهیزات پزشکی ایران از تولید ناخالص داخلی تنها ۰.۰۸ درصد است. این رقم در مقایسه با صنایع کلیدی همچون داروسازی، پتروشیمی یا خودروسازی، بسیار ناچیز بوده و از طرفی، ارزش افزوده این صنعت که معادل ۷.۷ همت برآورد شده است، بیانگر ضعف در زنجیره ارزش افزوده و ناکارآمدی در بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود است.
همچنین سهم ۰.۲ درصدی این صنعت در زنجیره تولید، وابستگی شدید به واردات مواد اولیه و قطعات واسطه‌ای را نشان می‌دهد که مانعی جدی برای توسعه پایدار محسوب می‌شود.
یکی از چالش‌های جدی صنعت تجهیزات پزشکی ایران، وابستگی شدید به واردات کالاهای با فناوری بالا است. در حالی که ۶۵ درصد اقلام مصرفی این صنعت در داخل کشور تولید می‌شود، ارزش تولیدات داخلی تنها ۴۰ درصد از نیاز زنجیره را پوشش می‌دهد.
این امر نشان می‌دهد که تولید داخلی عمدتاً بر محصولات ساده و کم‌ارزش متمرکز شده است، در حالی که تجهیزات پیچیده‌تر مانند دستگاه‌های تصویربرداری، ایمپلنت‌ها و تجهیزات پیشرفته همچنان به‌صورت وارداتی تأمین می‌شوند.
این وابستگی، در کنار صادرات محدود (۸۰ میلیون دلار) و ارزبری بسیار بالا (۲.۲ میلیارد دلار)، شکاف تجاری بزرگی معادل ۲۷.۵ برابر ایجاد کرده است. چنین وضعیتی فشار سنگینی بر ذخایر ارزی کشور وارد می‌کند و آسیب‌پذیری اقتصادی را افزایش می‌دهد.
بنابراین، مشابه با حوزه دارو، در حوزه تجهیزات پزشکی نیز واردات تجهیزات گران‌قیمت سهم عمده‌ای از واردات را به خود اختصاص می‌دهد و همین امر ضرورت تمرکز بر تولید قطعات و داروهای گران‌قیمت را روشن می‌کند. برای تحقق این اهداف کلان، برنامه‌هایی نظیر خوداتکایی در تولید مواد اولیه دارویی با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و انعقاد توافقات دوجانبه برای پذیرش متقابل گواهی‌های کیفیت و کاهش تعرفه‌های وارداتی داروهای ایرانی طراحی شده‌اند.
اجرای دقیق برنامه‌ها از جمله برنامه هفتم توسعه، همراه با بهره‌گیری از تجربیات موفق کشورهایی همچون هند و کره جنوبی، می‌تواند زمینه‌ساز دستیابی ایران به خوداتکایی ۹۰ درصدی در تولید دارو تا سال ۱۴۰۶ شود. این دستاورد نه تنها جایگاه ایران را به‌عنوان قطب سلامت در منطقه جنوب غرب آسیا تثبیت خواهد کرد، بلکه به ارتقای توانمندی‌های صنعتی و علمی کشور نیز کمک شایانی خواهد نمود.
یادادشت از سید علی پارسای گنج‌آور، کارشناس علم و فناوری و مدیر گروه «نوآوری» اندیشکده اقتصاد دانش‌بنیان
