عصر ایران؛ جواد لگزیان - شعبده‌بازها درست در برابر چشمان ما کبوتری را حاضر و سپس غایب می کنند؛ پیشگویان با اعتماد به نفس از اخباری در آینده خبر می دهند؛ نشریات زرد از رویت بشقاب پرنده می نویسند؛ درمانگران دروغین از راه‌حل جادویی برای درمان بیماری‌ها سخن می رانند و بلیط‌های بخت‌آزمایی مدعی‌اند که ما را ثروتمند خواهند کرد.
«ذهن فریبکار شما، راهنمای علمی برای مهارت‌های تفکر نقاد» کتابی از پروفسور استیون نوولا، نورولوژیست و استاد دانشکده‌ی پزشکی ییل آمده است تا بیاموزیم که چگونه با تفکر نقاد و دانش علمی در زندگی روزمره تجربه زیستی بهتری داشته باشیم.
در این کتاب با ترفندهای مغز برای گمراه کردن و سوق دادن ما به سمت نتیجه‌گیری‌هایی آشنا می شویم که ارتباط چندانی با واقعیت ندارند و البته راهبردهایی را می آموزیم که می توان از آن‌ها برای مبارزه با فریب‌های ذهن بهره برد.
در واقع در این کتاب به بررسی «فراشناخت» می پردازیم؛ یعنی اندیشیدن درباره‌ی خود تفکر. همچنین، با نقش علم و تفکر نقاد در دموکراسی، ضرورت آموزش علم و چگونگی رویکرد شکاکانه به رسانه‌ها آشنا می شویم.
هدف کتاب این است که در پایان آن به درک جامعی از تفکر نقاد، مؤلفه‌های آن و همچنین ضرورت فراگیری این تفکر برسیم. باید توجه داشت که فراشناخت به هیچ وجه ساده نیست و مستلزم تمرین، ممارست، دانش و فداکاری برای باقی ماندن در وضعیت فراشناختی است؛ وضعیتی که به جای سوگیری‌ها و هیجان‌ها، منطق و واقعیت‌ها بر تفکر ما حاکم باشند.
در اولین بخش این کتاب، شیوه‌ی ادراک جهان پیرامون خود را بررسی می کنیم. هر چیزی که فکر می کنیم می بینیم، می شنویم و تجربه می کنیم، نه ثبت مستقیم جهان خارج که برساخته و تفسیری از جهان است.
اطلاعات فیلتر، تحریف و مقایسه و بخش‌های خالی با داده‌های غیرواقعی پر
می شود و در نهایت در بطن روایتی قرار می گیرد که با فرضیات ما درباره‌ی جهان سازگار است.
تجربیات و افکار ما نیز از فیلتر «ایگو» و نیازهای هیجانی مختلف ما می گذرد و پالایش می شود. پس از بررسی این موضوع که مغز ما چگونه واقعیت را تحریف می کند، به این مسئله می پردازیم که چگونه می توان با استفاده از مهارتها و ابزارهای تفکر نقاد با فریب‌های ذهن مقابله کرد.
در بخش دوم به تاریخ علم می پردازیم و به اینکه چگونه می توان تفاوت بین علم خوب، علم بد و شبه‌علم را تشخیص داد. در این بخش، نمونه‌های متعددی از شبه‌علم مطرح شده که در آن‌ها تلاش‌های متعدد برای رسیدن به اکتشافات جدید به بیراهه رفته است. همچنین اشتباههای بزرگ علمی را بررسی می کنیم و درس‌هایی را که باید از این اشتباهات فراگرفت.
در بخش پایانی این کتاب یاد می گیریم که چگونه تفکر نقاد، دانش علمی و دانش سازوکارهای خودفریبی را در زندگی روزمره به‌کار ببندیم. به علاوه، با نقش علم و تفکر نقاد در دموکراسی، ضرورت آموزش علم و چگونگی رویکرد شکاکانه به رسانه‌ها آشنا خواهیم شد.
استیون نوولا می گوید، ادراک ما شبیه ضبط صوت یا دستگاه فیلمبرداری نیست که جزئیات فقط روی آن ثبت شود. در واقع، مغز ما بر اساس بخش بسیار کوچکی از داده‌های اندام‌های حسی، به صورتی فعالانه، تصویری از آنچه پیرامون ما می گذرد می سازد؛ و همین موضوع فرصتهای زیادی برای بروز تحریف و خطا فراهم می‌کند.
شعبده‌بازها بعد از قرن‌ها تجربه یاد گرفته‌اند که چه‌طور از نقاط ضعف مغز در پردازش داده‌های حسی سوءاستفاده کنند. آن‌ها به دانشی دست یافته‌اند که به‌واسطه‌ی آن می توانند بدون اینکه متوجه شوید یا ببینید، درست در مقابل چشمان شما کارهایی محیرالعقول انجام دهند.
اما با درک جامع منطق و سوگیریهای شناختی ما این فرصت را داریم که به استدلال فراشناختی بپردازیم. ما این توانایی را داریم که به‌صورتی آگاهانه و فراشناختی استدلال‌های خود را بررسی کنیم. ما از عملکرد مدیریتی بخش قدامی مغز خود برای فیلتر کردن و جلوگیری از تأثیرگذاری تکانه‌های بدوی بهره می گیریم و می توانیم با آگاهی کامل نسبت به سوگیریهای خود برای فراتر رفتن از آن‌ها تلاش کنیم.
نوولا تاکید دارد وقتی بپذیریم که نمی توانیم به خاطره‌ها و اندیشه‌های خود اطمینان کنیم، در مواجهه با تجربه‌ها و دانش خود، فروتن می شویم. و تنها در این صورت است که نیاز مبرم به رویکرد نظام‌مند به دانش را درک می کنیم؛ رویکردی که روش‌های مورد استفاده در آن می تواند خطاها و نقطه‌ضعف‌های مغز را جبران کند. به تعبیری، علم و تفکر نقاد راه‌حل ماست برای تصحیح همه‌ی خطاهای تعقل و استدلال بشر.
در این راستا ما می توانیم از روش‌های در دسترس علمی یاری بجوییم، مانند روش تجزیه و تحلیل بِیز: روشی برای محاسبه‌ی احتمال درست بودن یک نظریه یا پدیده با به‌روزرسانی مداوم محاسبات به‌محض دسترسی به واقعیت‌ها و داده‌های جدید. در این روش همه‌ی دانش موجود را در نظر می گیریم تا به بهترین جواب ممکن برای هر سؤال برسیم و در عین حال به همه‌ی محدودیت‌ها و عدم‌قطعیت‌های موجود در داده‌ها و نتایج اذعان می کنیم. پس از آن به‌طور مداوم نتایج غیرقطعی خود را همراه با دریافت داده‌های جدید به‌روزرسانی می کنیم.
با توضیح دقیق و کامل مهارت‌های تفکر نقاد است که استیون نوولا توضیح می‌دهد، شعبده‌بازها چه‌طور از نقاط ضعف مغز در پردازش داده‌های حسی سوءاستفاده می کنند؛ در زمينه پیش‌گویی‌ها تنها بر اثر گذشت زمان و با استفاده از تطبیق واپس‌نگر می توان بین رویدادها و پیش‌گویی‌ها تشابه پیدا کرد در حالی که در علم، امکان توضیح وقایع با نگاه به گذشته، معیار مناسبی برای صحت‌سنجی یک نظریه محسوب نمی شود؛
تحقیقات نشان می دهد که در جریان یک رویداد که به نظر می رسید افراد بشقاب پرنده را رویت کرده‌اند، در واقع تعدادی منور دیده‌اند و این شاهدان، بشقاب پرنده را با وصل کردن نقطه‌های نورانی به همدیگر در ذهن خود ساخته بودند؛ مردم با «آرزواندیشی» برای بیماری‌های مزمن خود به دنبال درمان‌های نامحتمل و حتی جادویی می گردند و به هشدارهای مربوط به بی‌فایده بودن این روش‌ها توجه نمی کنند.
در چنین مواردی، آرزوی آن‌ها برای اثربخش بودن این درمان‌ها بر منطق‌شان غلبه می کند و به ادعای درمانگران دروغین دل می سپارند؛ و همچنین صنعت بخت‌آزمایی نیز عمدتاً بر مبنای همین «آرزواندیشی» شکل گرفته است و به‌علاوه کازینوها بر این واقعیت متکی‌اند که مردم در حساب احتمالات ضعیف هستند و تصور مى کنند بر رویدادهای تصادفی کنترل دارند.
«ذهن فریبکار شما، راهنمای علمی برای مهارت‌های تفکر نقاد» نوشته استیون نوولا با ترجمه اکبر سلطانی و مریم آقازاده را در ۳۰۰ صفحه انتشارات اختران رهسپار بازار کتاب کرده است.
