خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: خودش می‌گفت: «روز و ماه و حتی سال تولدم را به درستی نمی‌دانم، آنچه از این بابت در شناسنامه‌ام آمده، راه به جایی نمی‌برد زیرا مستند به بیاض و یادداشت پشت جلد کتابی نیست.» یحیی آرین‌پور از برجسته‌ترین پژوهشگران تاریخ ادبیات ایران در سده چهاردهم خورشیدی بود که با اثر ماندگار خود، «از صبا تا نیما»، نقش چشمگیری در بازنگری و تدوین تاریخ ادبیات معاصر فارسی ایفا کرد.
زندگی و تحصیلات
وی حدود سال‌های ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۶ خورشیدی در تبریز و در خانواده‌ای با پیشینه علمی و اشرافی زاده شد. پدربزرگ پدری او از تبار عباس‌میرزا و از سوی مادر از نسل خواجه نصیرالدین طوسی بود. به همین خاطر بعضی او را شازده یحیی میرزا می‌نامیدند. دوران کودکی‌اش با غوغای انقلاب مشروطه و بحران سیاسی آذربایجان هم‌زمان شد و نخستین تجربه‌های فرهنگی خود را در این فضا به دست آورد. او در نوجوانی، هم‌درس استاد شهریار، حبیب ساهر، و رعدی آذرخشی بود و از شاگردان تقی رفعت و احمد کسروی به شمار می‌رفت. در جوانی مجله‌ای ادبی به نام «ادب» منتشر کرد و پس از پایان تحصیلات به وزارت دارایی پیوست و بیش از سی سال در آن‌جا خدمت کرد.
آثار و پژوهش‌ها
یحیی آرین‌پور از نویسندگان و پژوهشگران مهم تاریخ ادبیات ایران است که مجموعه‌ای از تألیفات و ترجمه‌های شاخص در حوزه تاریخ ادبی، نقد و پژوهش دارد. کار سترگ آرین‌پور کتاب دو جلدی «از صبا تا نیما» است که بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۰ تدوین و منتشر شد. این اثر از برجسته‌ترین منابع پژوهشی درباره تحول ادبیات فارسی از دوره قاجار تا عصر نیما یوشیج است و شیوه‌ای علمی در بررسی تطور شعر و ادب به موازات تحولات اجتماعی و سیاسی ایران ارائه می‌کند. پس از درگذشت او، جلد سوم این مجموعه با عنوان «از نیما تا روزگار ما» در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. فهرستی از آثار او به این ترتیب است:
از صبا تا نیما: در دو جلد (نخستین نشر در دهه ۱۳۴۰، انتشارات زوار). این کتاب از مهم‌ترین منابع تاریخ ادبیات جدید ایران است و به بررسی تطور شعر و نثر فارسی از دوران بازگشت ادبی تا انقلاب مشروطه و آثار نیما یوشیج می‌پردازد.
از نیما تا روزگار ما: جلد سوم تاریخ ادبی آرین‌پور که پس از مرگش در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. این جلد ادامه پژوهش «از صبا تا نیما» است و به تحولات شعر و ادبیات ایران پس از نیما تا دهه‌های اخیر می‌پردازد.
زندگی و آثار هدایت: اثری تحلیلی در شرح زندگی، افکار و آثار صادق هدایت که توسط انتشارات زوار منتشر شد.
ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری: اثری پژوهشی درباره تاریخ ادبیات ایران که برخی منابع آن را اقتباسی و بومی‌سازی‌شده از اثر استوری (Edward G. Browne یا Storey) می‌دانند.
ناصر خسرو و اسماعیلیان: اثر اِوگِنی برتلس، خاورشناس روس؛ ترجمه از روسی به فارسی، منتشرشده توسط بنیاد فرهنگ ایران در دهه ۱۳۴۰.
خاطرات سیمونیچ؛ از عهدنامه ترکمانچای تا جنگ هرات: ترجمه از یادداشت‌های ای. او. سیمونیچ، وزیرمختار روسیه در دوره فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار. این کتاب توسط مؤسسه انتشارات فرانکلین چاپ شده است.
از او تعداد قابل‌توجهی مقاله تحلیلی و تاریخی درباره ادبیات مشروطه و تجدد ادبی در مجلات «سخن»، «یغما»، و «کتاب امروز» نیز به جا مانده است، همچنین اشعاری با تخلّص «دانش» سروده که برخی از قطعات آن در مطبوعات ادبی آن دوران منتشر شده است. میراث مکتوب آرین‌پور شامل شش عنوان مستقل کتاب و چندین مقاله و ترجمه در مجموع، او را در زمره مؤثرترین تاریخ‌نگاران ادبی سده بیستم ایران قرار می‌دهد.
زبان‌ها و تسلط علمی
آرین‌پور به فارسی، ترکی، زبان روسی، و نیز انگلیسی و فرانسوی آشنا بود و از منابع متعدد این زبان‌ها برای پژوهش‌هایش بهره می‌گرفت. این دامنه زبانی به او توانایی داد تا تاریخ تطور ادب جدید ایران را با مقایسه‌های فرهنگی و با رویکردی نوین در تاریخ‌نگاری ادبی بنویسد. وی از خانواده‌ای آزادی‌خواه برخاسته بود و از جوانی به جنبش آزادیستان و نهضت دموکراتیک محمد خیابانی گرایش داشت. پس از سرکوب آن جنبش، کناره‌گیری فرهنگی و گوشه‌نشینی را برگزید و هیچ‌گاه در سازمان‌های رسمی یا درباری دوران پهلوی عضویت نپذیرفت. زندگی او نمونه‌ای از استقلال فکری و آزاداندیشی و تلاش برای وطن در میان نویسندگان زمانه‌اش شناخته می‌شود.
تا پیش از آرین پور، نویسندگان و پژوهشگران در تاریخ نویسی ادبیات به گونه‌هایی چون نمایشنامه‌نویسی و ادبیات داستانی دقت چندانی نمی‌کردند، اما مرحوم آرین پور به دلیل توجه ویژه‌اش به تجدد ادبی در کتاب خود به «ادبیات داستانی» و «ادبیات نمایشی» توجه کرد و بخش عمده‌ای از پژوهش خود را به این دو گونه مهم در دوران جدید اختصاص داد. او حتی از نثر مطبوعاتی نیز غافل نبود و در کتابش بخشی را هم به این نوع از نثر اختصاص داد و گفت که از قرن ۱۳ قمری نثر مطبوعاتی هم بخش مهمی از ادبیات ایران است.
سرانجام
یحیی آرین‌پور پس از حدود هشت دهه زندگی پژوهشی و فرهنگی، در ۴ آبان ۱۳۶۴ خورشیدی در تهران درگذشت. او با سادگی و فروتنی زیست و اثری جاودانه در نقد و تاریخ ادبی ایران بر جای گذاشت.
