به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما، «محمدرضا تقی زاده» کارشناس مسائل بین الملل در یادداشتی نوشت، سازمان ناتو در چهارم آوریل ۱۹۴۹ میلادی تشکیل شد و این سازمان نظامی در حالی هفتاد و دومین سالگرد تاسیس خود را سپری می‌کند که بروز اختلافات و چالش‌های بی سابقه، آینده آن را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.

در این نوشتار ناتو و چالش‌های پیش رو این سازمان بررسی می‌شود.

تاریخچه تشکیل ناتو
در چهارم آوریل ۱۹۴۹ میلادی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) تشکیل شد؛ در این پیمان، اعضای پیمان بروکسل متشکل از بلژیک، فرانسه، لوکزامبورگ، هلند، انگلیس و همچنین کشور‌های کانادا، دانمارک، ایسلند، ایتالیا، نروژ، پرتغال و آمریکا شرکت داشتند.
این کشور‌ها بر اساس منشور پیمان ناتو، حمله به هر یک از دولت‌های عضو را به منزله حمله به تمام کشور‌های عضو ناتو تلقی می‌کنند؛ آلمان، یونان، اسپانیا و ترکیه از دیگر کشور‌هایی بودند که در مراحل بعد، به این پیمان ملحق شدند.
از طرف دیگر، بعضی از کشور‌های عضو ناتو مانند فرانسه از سال ۱۹۶۰ میلادی به بعد، از وابستگی خود به این سازمان کاستند و نیرو‌های نظامی خود را از فرماندهی واحد ناتو خارج کردند.
تشکیل پیمان ناتو از نتایج جنگ سرد و واکنشی در برابر تهدید‌های احتمالی شوروی بود؛ بلافاصله پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی بلوک شرق به رهبری شوروی، سران ناتو در نوامبر ۱۹۹۱ در رُم گرد هم آمدند تا در مورد ادامه حیات ناتو و تدوین راهبردی متناسب با اوضاع و شرایط جدید بین‌المللی تصمیم‌گیری کنند.

 

در این اجلاس، رهیافت امنیتی جدیدی تدوین شد که در آن بر نقش جدید ناتو در مدیریت بحران‌های بین‌المللی و دخالت در کمک به روند دموکراسی‌سازی تاکید شد. تشکیل سازمان‌هایی چون مشارکت برای صلح و شورای همکاری آتلانتیک شمالی نیز در همین چارچوب انجام پذیرفت. نشست رُم مفهوم راهبرد جدید ناتو را تصویب کرد که آغازی بر فرایند تغییرات گسترده، نوع مدیریت امنیتی و وظایف عملیاتی ناتو بود. در این چارچوب، ناتو توانست با تغییر رویکرد از ایده «دفاع جمعی» به ایده «امنیت جمعی»، فلسفه وجودی خود را در ظاهر حفظ کند.
با این همه، مهمترین تحول راهبردی ناتو در نشست لیسبون در سال ۲۰۱۰ اتفاق افتاد. در این نشست که اهداف ۱۰ سال آینده ناتو را تدوین کرد «مفهوم راهبردی نوین ناتو» نهایی شد. محور اصلی سند جدید اعلام دوباره تعهد ناتو به «امنیت جمعی» است. در این سند، مقامات ناتو اذعان می‌کنند که چالش‌های پیش‌روی ناتو دیگر احتمال وقوع درگیری‌های گسترده نظامی در درون مرز‌های ناتو نیست، بلکه چالش‌های غیرمتعارف از جمله تروریسم، دولت‌های ورشکسته و یاغی، وقفه در جریان صدور انرژی و یا حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی کشور‌های عضو است.
به هر حال می توان گفت، نقش ناتو در این سال‌ها، تنها به یک نقش بازدارنده آن هم در قالب استقرار نیرو در شرق اروپا و مانور‌های نظامی در حوزه بالتیک محدود شده است. همچنین این سازمان در قبال بحران‌های سوریه و عراق و مقابله با گروه تروریستی داعش از دستورالعمل مشخصی پیروی نمی‌کند و نتوانسته است مطابق با اسناد راهبردی جدید خود در قبال پیامد‌های این بحران‌ها همچون تروریسم، بحران پناهجویان، بی‌ثباتی سیاسی و جنایات سازمان‌یافته کارایی چندانی داشته باشد.

حمله ترامپ به ناتو
«دونالد ترامپ» در زمان تصدی پست ریاست جمهوری آمریکا بار‌ها به ناتو حمله کرد و موجودیت و کارایی آن را زیر سوال برد؛ ترامپ در مصاحبه با نشریه بریتانیایی «تایمز لندن» و نشریه آلمانی «بیلد» بر دو ضعف اساسی ناتو دست گذشت و گفت: «خیلی وقت پیش گفتم که ناتو مشکلات زیادی دارد و یکی از آن‌ها این است که کارایی ندارد، زیرا خیلی وقت پیش تشکیل شده است. مورد دیگر اینکه کشور‌های عضو، سهمی را که برایشان تعیین شده نمی‌پردازند».
ترامپ با زیر سؤال بردن ماده پنج پیمان همبستگی جمعی، متحدان اروپایی خود را به‌شدت نگران کرد؛ او همچنین از اروپایی‌ها خواسته بود هزینه‌های دفاعی خود را حداقل به ۲ ٪ از تولید ناخالص داخلی خود افزایش دهند.
بعد از این اظهارات ترامپ، اختلاف شدیدی بین اعضای ناتو به وجود آمد؛ «امانوئل مکرون» رئیس جمهوری فرانسه در مصاحبه با هفته نامه بریتانیایی «اکونومیست» گفت: «چیزی که شاهد آن هستیم، مرگ مغزی ناتو است. شما شاهد هیچ هماهنگی یا تصمیم‌گیری راهبردی بین ایالات متحده و متحدان ناتو نیستید. آمریکا در حال پشت کردن به ما است که این موضوع را می‌توان در خروج ناگهانی نیرو‌های آمریکایی از شمال شرق سوریه بدون مشورت با متحدان ناتو مشاهده کرد. با توجه به بی‌تعهدی آمریکا در قبال ناتو، کشور‌های اروپایی نباید برای دفاع از خود به آمریکا اتکا کنند.»
مکرون همچنین اشاره کرد که ترکیه به عنوان یکی دیگر از متحدان ما در ناتو در حال انجام اقدامات ستیزه‌جویانه در منطقه‌ای است که منافع ما در خطر است.

ادامه اختلاف ناتو و آمریکا حتی پس از ترامپ
به هر حال، نشست وزرای امور خارجه ناتو، روز‌های ۲۳ و ۲۴ مارس در بروکسل برگزار شد و در این جلسه درباره مسائلی مختلف از جمله روسیه و اوج گیری چین به عنوان یک قدرت اقتصادی- نظامی گفتگو شد.
این اولین باری است که پس از پیروزی «جو بایدن» در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، وزیر خارجه این کشور در یک نشست ناتو شرکت می‌کند و از این بابت برای اعضای ناتو که در زمان دونالد ترامپ متحمل تحقیر شده بودند، اتفاق مهمی به شمار می‌رود، زیرا آنان امیدوار بودند که پس از پایان ریاست جمهوری ترامپ، این اختلافات پایان یابد، اما اختلاف نظر اعضای ناتو و آمریکا، با وجود آمدن بایدن همچنان ادامه دارد.

 

جمع‌بندی
با آنکه نشست‌های ناتو پشت در‌های بسته انجام می‌شود، اما آنچه از اظهارات دبیرکل این سازمان و مصاحبه‌های مطبوعاتی می‌توان دریافت این است که اختلاف‌های اعضای اروپایی با آمریکا فقط وابسته به شخص ترامپ نبوده و عمیق‌تر از این هاست.

از جمله اختلاف‌ها این است که آمریکا و ناتو با اینکه روسیه و چین را به عنوان تهدید ارزیابی می‌کنند، اما اولویت بندی مشترکی در این زمینه ندارند؛ برای آمریکا اکنون چین رقیب اصلی بوده و منطقه حساس به جای اقیانوس اطلس، اقیانوس آرام است.
از سوی دیگر، اروپایی‌ها خطر روسیه را فوری‌تر و نزدیک‌تر دانسته و تمایل دارند با چین رابطه اقتصادی خود را ادامه دهند. آن‌ها احتمالاً با گوشه چشمی به آینده نه چندان دور که چین قدرت اول اقتصادی دنیا خواهد بود، اصراری به بیگانه کردن چین از خود ندارند.
در مورد انتظارات آمریکا از ناتو و روابط بین دو طرف اقیانوس اطلس و حتی روابط بین ترکیه و سایر اعضای ناتو و از جمله آمریکا، تغییر معناداری به نسبت زمان ترامپ دیده نمی‌شود. اگرچه آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا با زبان محترمانه تری حرف می‌زند، اما باز هم خواهان حمایت بی چون چرای اعضای ناتو در مسائلی مانند تحریم چین، برچیدن سامانه اس-۴۰۰ در ترکیه و خط لوله «نورد استریم ۲» است.

با توجه به قطب بندی جدید قدرت در جهان و جابجایی مرکز ثقل توازن قوا از اقیانوس اطلس به اقیانوس آرام درنتیجه به قدرت رسیدن چین، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)، وظیفه دشواری را برای تعریف مجدد ماموریت یا انحلال خود دارد.