به گزارش مشرق، کشوری که روزی آن را «سبد غذایی آفریقا» می‌نامیدند، امروز به صحنه‌ای از گرسنگی، آوارگی و ویرانی بدل شده است. تنها در یک هفته گذشته، با سیطره نیروهای شبه‌نظامی «پشتیبانی سریع» بر شهر الفاشر، پایتخت ایالت شمال دارفور، فاجعه‌ای انسانی تازه در غرب سودان رقم خورده است.
بر اساس گزارش رسانه‌ها، ده‌ها هزار غیرنظامی در پی حملات این نیروها آواره شده‌اند و میلیون‌ها نفر دیگر در محاصره گرسنگی، بیماری و ناامنی به سر می‌برند.
در حالی‌که سازمان ملل از بیش از ۱۳ میلیون آواره و تخریب بخش بزرگی از زیرساخت‌های اقتصادی خبر می‌دهد، نیروهای پشتیبانی سریع اکنون کنترل کامل پنج ایالت دارفور را در اختیار دارند؛ جایی که زمانی قلب تپنده کشاورزی و دامداری سودان بود. بدین‌ترتیب، کشوری که می‌توانست منبع تغذیه آفریقا باشد، امروز در آستانهٔ قحطی و فروپاشی اقتصادی قرار گرفته است.
به گفته سازمان ملل متحد، بیش از ۶۲ هزار نفر از الفاشر و پیرامون آن آواره شده‌اند و مجموع آوارگان از زمان آغاز جنگ در آوریل ۲۰۲۳ به بیش از ۱۳ میلیون نفر رسیده است؛ رقمی که اقتصاد و ساختار اجتماعی سودان را به لبه فروپاشی کشانده است.
در شهر طَویله، جایی که اکنون بیش از یک میلیون آواره از الفاشر و مناطق دیگر پناه گرفته‌اند، شرایط انسانی به‌گفته ناظران «وحشتناک و غیرقابل تصور» است؛ کمبود غذا، آب و خدمات پزشکی جان هزاران کودک و زن و سالمند را تهدید می‌کند.
گزارش‌های بین‌المللی نیز از قتل‌عام‌ها، تجاوزها و تخریب گسترده زیرساخت‌ها حکایت دارد. اکنون این شبه‌نظامیان کنترل کامل پنج ایالت دارفور در غرب سودان را در اختیار دارند و تنها ۱۳ ایالت باقی‌مانده در جنوب، شمال، شرق و مرکز کشور و پایتخت، خارطوم زیر سلطه ارتش باقی مانده است.
این توازن جدید قدرت، علاوه بر پیامدهای انسانی، تهدیدی جدی برای اقتصاد ملی، مسیرهای تجاری و امنیت غذایی سودان محسوب می‌شود.
در دو سال و نیم گذشته، ثروت‌های عظیم سودان هدف تخریب و چپاول نظام‌مند شبه‌نظامیان موسوم به «نیروهای پشتیبانی سریع» قرار گرفته است. این گروه که در سراسر کشور پراکنده‌اند، زمین‌های کشاورزی، دام‌ها و منابع طبیعی را به غارت برده و بخش بزرگی از اقتصاد ملی را فلج کرده‌اند.
در نتیجه این یورش‌ها، کشاورزی و دامپروری سودان با ویرانی بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شده است؛ محصولات زراعی نابود شده، بیماری در میان حیوانات گسترش یافته و حتی جنگل‌های صمغ عربی نیز از قطع بی‌رویه و سوداگرانه در امان نمانده‌اند.
شبه‌نظامیان با استفاده از روش‌های مختلف، زمین‌های کشاورزی سودان را به میدان تاخت‌وتاز تبدیل کرده‌اند: سرقت محصولات، قاچاق صمغ عربی، جلوگیری از جابه‌جایی طبیعی دام‌ها، ممانعت از ورود واکسن‌ها و داروهای دامی به مناطق تولید و تخریب زیرساخت‌های حیاتی از جمله کانال‌های آبیاری و مراکز تولید علوفه.
در پی این وضعیت، هزاران تولیدکننده کشته یا آواره شده‌اند، بازارها بسته شده و صادرات محصولات کشاورزی متوقف گردیده است. زندگی روزمره در مناطق تولید از هم پاشیده؛ تولیدکننده، صادرکننده و مصرف‌کننده یا آواره‌ای هستند در صف کمک‌های بشردوستانه، یا شاهد گرسنگی و شکنجه در مناطق جنگی.
«زمین‌های کشاورزی به پادگان تبدیل شد»
بسیاری از مناطق کشاورزی سودان از چرخه تولید خارج شده‌اند. «غریق کمبال»، نایب‌رئیس اتحادیه کشاورزان سودان، در گفت‌وگو با العربی الجدید می‌گوید که ثروت‌های کشاورزی کشور سودان متحمل ویرانی گسترده شده‌اند؛ از سازمان تحقیقات کشاورزی گرفته تا پروژه‌های بزرگ در ایالت‌های النیل الأبیض،سنار، النیل الأزرق، الجزیرة و کردفان.
او تأکید می‌کند که این مناطق توسط شبه‌نظامیان شخم زده شده؛ امری که خسارات اقتصادی عظیمی به همراه داشته و موجب نابودی تجهیزات، محصولات و توقف کامل تولید شده به‌ویژه در ایالت‌های جزیره، سنار و دارفور که زمانی ستون فقرات تولید کشاورزی بودند. اکنون بسیاری از این پروژه‌ها به پادگان‌های نیروهای پشتیبانی سریع تبدیل شده‌اند و بازسازی آنها سال‌ها زمان خواهد برد.
به گفته‌ی وی، پروژه‌ی عظیم «الجزیره» تمام ماشین‌آلات، کانال‌های آبیاری و زیرساخت‌هایش از انبارها تا آزمایشگاه‌ها را از دست داده است.
«عصمت قرشی»، وزیر کشاورزی سودان، در اظهارات اخیر خود اعلام کرد که برآورد اولیه خسارات بخش کشاورزی از ۱۰۰ میلیارد دلار فراتر رفته است.
از سوی دیگر، «ابراهیم البدوی»، وزیر دارایی پیشین، نیز اعلام کرد که از آغاز جنگ در آوریل ۲۰۲۳، زیان‌های وارده به زیرساخت‌های کشور حدود ۲۰۰ میلیارد دلار بوده و طبق برآورد بانک توسعه آفریقا، نزدیک به ۴۰ درصد از تولید ناخالص داخلی سودان در سال نخست جنگ نابود شده است.
کشاورزان در گفت‌وگو با العربی الجدید می‌گویند ویرانی‌ها به چشم هر رهگذری آشکار است، اما آثار روانی این فاجعه کمتر دیده می‌شود: بسیاری از کشاورزان کشته یا آواره شده‌اند، نسل‌هایی از تجربه و دانش کشاورزی از بین رفته و خانواده‌ها مجبور به مهاجرت شده‌اند.
«بابکر الشریف»، یکی از کشاورزان، می‌گوید که نیروهای شبه‌نظامی بسیاری را مجبور کردند زمین را رها کنند. برخی به خارج گریختند و عده‌ای دیگر با جراحات و آسیب‌های جسمی و روحی درگیرند.
طبق مطالعه‌ای که وزارت کشاورزی در سپتامبر گذشته انجام داده، بیش از ۲۱ میلیون فدان از زمین‌های آبی در نتیجه تصرف نیروهای پشتیبانی سریع از تولید خارج شده است.
نابودی منابع ژنتیکی و تحقیقات کشاورزی
«علی زکریا»، از مسئولان بانک منابع ژنتیکی وابسته به سازمان تحقیقات کشاورزی، می‌گوید که سودان حدود ۱۷ هزار منبع ژنتیکی و چندین آزمایشگاه تحقیقاتی در ایالت جزیره را از دست داده است.
به گفته‌ی او، نیروهای پشتیبانی سریع ساختمان بانک منابع را ویران کردند و در نتیجه حجم عظیمی از مواد اولیه‌ی تحقیقاتی از بین رفت، موادی که برای اصلاح بذر، افزایش بهره‌وری و تأمین امنیت غذایی حیاتی بودند.
ضربات ویرانگر بر بخش دام و صادرات حیوانی
بخش دامپروری سودان نیز از پیامدهای جنگ در امان نمانده است. این بخش که ستون صادرات سودان به‌شمار می‌رفت، اکنون با چالش‌هایی بی‌سابقه روبه‌رو است. محاصره مناطق تولید، گسترش حضور شبه‌نظامیان در بازارهای دام و بسته‌شدن مسیرهای تجاری باعث شیوع بیماری‌ها و مرگ گسترده دام‌ها شده است.
منابع محلی می‌گویند که در ایالت جزیره، حدود ۶۰ درصد از دام‌ها نابود شده‌اند.
یکی از دامداران، «محمود هارون»، می‌گوید: «ما شمار زیادی از دام‌ها را به‌دلیل بیماری و نبود دارو از دست دادیم. شبه‌نظامیان نه اجازه ورود دارو می‌دهند و نه خروج دام از مناطق کردفان و دارفور را. افزون بر این، انتشار سلاح و مواد مخدر محیط زیست دام‌ها را آلوده کرده و بسیاری از حیوانات بر اثر سموم مرده‌اند.»
«محمد ابوطالب»، دامپزشک سودانی، می‌گوید: «بخش دام به‌طور نظام‌مند نابود شده است. بیماری‌ها به‌دلیل نبود خدمات دام‌پزشکی و واکسن افزایش یافته‌اند. بسیاری از پرورش‌دهندگان ناچار شدند از کشورهای همسایه واکسن تهیه کنند، اما نیروهای پشتیبانی سریع مانع ورود آنها شدند. بازارهای دام در ایالت‌های تولیدکننده یکی پس از دیگری بسته شده‌اند.»
«خالد محمد خیر»، دبیر کمیته صادرکنندگان دام، نیز تأیید می‌کند که «بخش دام در طول جنگ نابود شده است. آزمایشگاه‌ها، قرنطینه‌ها، کشتارگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی از بین رفته‌اند. ارتباط با بازارهای مصرف دشوار شده، و قاچاق دام به‌ویژه گوسفند و شتر افزایش یافته است.»
او می‌گوید که در فاصله آوریل ۲۰۲۳ تا ژوئن ۲۰۲۴، بیش از هشت میلیون رأس دام از بین رفته یا به خارج قاچاق شده است. در این میان، اسناد رسمی بانک مرکزی نیز نابود شده و صادرات با جعل و فساد گسترده همراه بوده است.
غارت نظام‌مند صمغ عربی
ایالت شمال کردفان، به‌ویژه شهر «الأبیض»، از مراکز اصلی تولید صمغ عربی سودان است؛ اما اکنون سه مسیر از چهار مسیر اصلی منتهی به این شهر در کنترل نیروهای پشتیبانی سریع قرار دارد. این نیروها با کنترل تجارت صمغ عربی، از تولیدکنندگان باج می‌گیرند و قاچاق سازمان‌یافته به کشورهای همسایه را پیش می‌برند.
سودان بزرگ‌ترین تولیدکننده صمغ عربی است و کشورهای آمریکا، آلمان، فرانسه، بریتانیا، چین و هند به این محصول چشم دوخته‌اند، زیرا صنایع غذایی، دارویی و آرایشی آنها از جمله کوکاکولا و پپسی‌کو به طور گسترده از صمغ عربی برای غلظت‌دهی، تثبیت و امولسیون کردن محصولات استفاده می‌کنند.
با گسترش جنگ، بیش از ۸۰ درصد از تولیدکنندگان صمغ فعالیت خود را متوقف کرده‌اند و برداشت محصول در بیشتر مناطق شکست خورده پیش از جنگ، تولید سالانه صمغ «هشاب» حدود ۵۰ هزار تُن بود، اما اکنون به کمتر از یک‌پنجم رسیده است.
هزینه‌های حمل‌ونقل و صادرات به‌طور چشمگیری افزایش یافته؛ پاداش رانندگان کامیون به صدها هزار پوند سودانی رسیده و شبه‌نظامیان برای هر محموله حدود یک میلیون پوند «عوارض» غیرقانونی دریافت می‌کنند.
«محمد الحسن»، یکی از تولیدکنندگان صمغ، می‌گوید: «کسانی که می‌خواهند محصولشان را صادر کنند، مجبورند در ایست‌های بازرسی شبه‌نظامیان مبالغ هنگفتی بپردازند. حتی برخی نیروها پیشنهاد می‌دهند که در ازای دریافت پول، محموله را همراهی و حفاظت کنند!»
اکنون بیشتر صمغ عربی از مسیر «الأبیض» و از مرزهای زمینی با چاد و مصر قاچاق می‌شود. بخشی از محموله‌ها نیز با دشواری فراوان به بندر «پورت‌سودان» در دریای سرخ می‌رسد.
بحران اقتصادی و فاجعه انسانی
«عوض‌الله ابراهیم آدم»، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان صمغ طبیعی، می‌گوید که شبه نظامیان «جنگل‌های کامل» از درختان صمغ در منطقه «الرهد» در شمال کردفان را نابود کرده‌اند و با قطع بی‌رویه، خسارت جبران‌ناپذیری وارد آورده‌اند.
به گفته او، بیشتر تولید به کشورهای همسایه مانند سودان جنوبی، جمهوری آفریقای مرکزی و چاد قاچاق شده و میزان تولید و صادرات به ۲۰ درصد سطح پیش از جنگ کاهش یافته است.
بنابراین جنگ و غارت شبه‌نظامیان پشتیبانی سریع سودان را در آستانه‌ی فروپاشی اقتصادی قرار داده است. از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، نابودی دام‌ها، از دست رفتن زیرساخت‌های حیاتی و تخریب مراکز تحقیقاتی، امنیت غذایی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند.
تولیدکنندگان و بازرگانان یا آواره‌اند یا زیر فشار نظامی و اقتصادی زندگی می‌کنند. مناطق حاصلخیز به ویرانه تبدیل شده و مردم شاهد یکی از تلخ‌ترین فصل‌های تاریخ معاصر خود هستند—فصلی که در آن، خاک سودان نه زراعت می‌زاید و نه زندگی، بلکه تنها صدای غارت و ویرانی در آن طنین‌انداز است.
