خبرگزاری مهر، گروه استانها- ندا سپاهی: نخستین ماه پاییز در آغاز سال آبی ۱۴۰۴- ۱۴۰۵ در شرایطی شروع شده است که بنا بر آمار سازمان هواشناسی میزان بارش تجمعی سراسر کشور ۲.۲ میلیمتر و در استان‌هایی مانند اصفهان در قلب فلات ایران صِفر بوده است. مهر بی باران ارمغان پاییز خشکی است که با وجود خشکسالی مزمن فلات مرکزی ایران شرایط را پیچیده‌تر می‌کند.
بنا بر آمار سازمان هواشناسی ۵۷ درصد مساحت حوضه آبریز گاوخونی- زاینده‌رود از حوضه‌های اصلی فلات مرکزی ایران بر اساس شاخص SPEI در یک دوره ۱۰ ساله منتهی به مهر ماه ۱۴۰۴ تحت تأثیر خشکسالی است. یک خشکسالی مزمن، عمیق و ساختاری که می‌تواند پیامدهای جدی برای امنیت آبی، کشاورزی، معیشت و مهاجرت در سطح ملی داشته باشد.
اگرچه بیش از ۹۷ درصد از مساحت ایران در حال حاضر درگیر درجات مختلف خشکسالی است اما آمارها حکایت از آن دارد که بین ۹۶ تا ۱۰۰ پهنه استان اصفهان درگیر خشکسالی شدید تا بسیار شدید شده است.
هم‌اینک میزان آب پشت سد زاینده رود به ۱۴۲ میلیون مترمکعب رسیده در حالی که حجم آب ورودی به آن به ۶ مترمکعب بر ثانیه کاهش یافته است. در همین ایام تصاویری از خشک شدن چشمه کوهرنگ سرچشمه اصلی ۲ حوضه آبریز بزرگ زاینده‌رود و کارون در رسانه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود که نشان از وضعیت نگران کننده منابع آبی فلات ایران در روزها و ماه‌های آینده دارد.
در همین حال محمد نورصالحی رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان طی روزهای اخیر نسبت به کاهش شدید ذخایر سد زاینده‌رود و تبعات آن هشدار داده و گفته است اگر روند کاهش ذخیره سد ادامه یابد تا ۴۵ روز آینده، تأمین آب شرب شهروندان نیز با مشکل مواجه خواهد شد.
استمرار خشکسالی و تنش آبی تا پایان پاییز
در همین ارتباط نوید حاجی بابایی معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: استمرار خشکسالی و تنش آبی تا پایان پاییز ادامه خواهد داشت و این شرایط مدیریت منابع آبی را بیش از پیش دشوار خواهد کرد اما بهبود شرایط بارشی از زمستان پیش‌بینی می‌شود اگرچه نمی‌توان با اطمینان گفت که بارش‌ها به حدی خواهد بود که استان را از شرایط خشکسالی خارج کند.
وی خاطرنشان می‌کند: این کاهش بارندگی در پاییز به‌ویژه در مناطق غربی و جنوبی استان و سرچشمه‌های زاینده‌رود که از مهم‌ترین منابع تأمین آب منطقه است، محسوس‌تر خواهد بود.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی اصفهان با اشاره به اینکه میانگین بارشی استان اصفهان در سال آبی گذشته (۱۴۰۴- ۱۴۰۳) حدود ۱۱۷ میلیمتر بوده که نسبت به دوره بلندمدت، ۴۳ درصد کاهش نشان می‌دهد، می‌افزاید: این کاهش بارندگی در مناطق مرکزی، جنوبی و شرقی استان به‌مراتب شدیدتر بوده و در برخی از این مناطق، میزان بارش بیش از ۶۰ درصد کمتر از حد نرمال بوده است.
حاجی بابایی با بیان اینکه در سال زراعی که گذشت تمامی مناطق استان در وضعیت خشکسالی بسیار شدید قرار گرفته است، تصریح می‌کند: باید توجه داشت که خشکسالی در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت شرایط نامساعدی را برای استان رقم زده و منابع آبی استان نیز در وضعیت بسیار بحرانی قرار دارند.
کاهش بارندگی در ایران
امیر گندم‌کار، استادیار اقلیم‌شناسی و جغرافیای طبیعی و عضو مرکز تحقیقات گردشگری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد معتقد است وضعیت کنونی کاهش بارندگی‌ها تنها نتیجه تغییر اقلیم نیست بلکه الگوهای جوی و سوءمدیریت منابع آبی نیز در رخداد این شرایط نقش کلیدی دارند.
وی با تأکید بر اثرات غیرقابل انکار گرمایش جهانی بر الگوهای بارش به خبرنگار مهر می‌گوید: در گذشته، دوره بارندگی در ایران مرکزی ۶ تا هفت ماه طول می‌کشید و بارش‌ها به طور عمده به‌صورت برف بود، این برف به‌تدریج در خاک نفوذ می‌کرد، تبخیر کمتری داشت و سیل ایجاد نمی‌کرد اما اکنون بارش‌ها به دو مقطع کوتاه اواخر آذر و اسفند-فروردین محدود شده و به‌صورت رگباری است و این الگو برای منابع آبی بسیار زیان‌بار است.
این اقلیم شناس و استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: افزایش دما باعث شده بارش‌های جامد کاهش یابد، بیشتر باران ببارد و بخش زیادی از آن به رواناب یا تبخیر تبدیل شود.
لانینا عامل اصلی خشکسالی پاییز امسال
استادیار اقلیم‌شناسی با اشاره به شرایط جوی حاکم می‌گوید: باید توجه داشت که از یک‌ونیم تا دو سال گذشته در فاز لانینا قرار داریم. این پدیده در اقیانوس آرام، برای ایران مرکزی به معنای خشکسالی شدید است و البته همچنان تا پایان پاییز، بارش بسیار کمتر از نرمال و تقریباً صفر خواهد بود.
گندم‌کار می‌افزاید: با این حال، از بهمن‌ماه شرایط به‌تدریج نرمال می‌شود و با احتمال ۸۵ درصد، بارش‌های اسفند و فروردین در حد نرمال ۲۰ سال اخیر خواهد بود اما جبران‌کننده کمبود فعلی نیست.
ایران خشک است نه در خشکسالی دائمی
این اقلیم شناس با تمایز میان دو مفهوم خشکسالی و خشکی، خاطرنشان می‌کند: ایران کشوری خشک است و وارد یک دوره خشک شده است اما پدیده‌ای تحت عنوان خشکسالی دائمی نداریم و مدل‌های مرکز بین‌المللی تغییر اقلیم نیز بر خلاف برخی ادعاها تا سال ۲۰۷۰ کاهش کلی بارندگی را نشان نمی‌دهند بلکه مشکل اصلی کوتاه شدن دوره بارش و افزایش دما است.
قصه پر غصه زاینده‌رود
وی با انتقاد شدید از نحوه مدیریت منابع آبی، گفت: ۷۰ تا ۸۰ درصد آب این منطقه در کشاورزی مصرف می‌شود اما الگوی کشت غلط، مصرف بالا و بهره‌وری پایین است درحالی که توسعه بی‌رویه کشاورزی و برداشت‌های غیرقانونی بالادست و پایین دست سد خیانتی بزرگ به حوضه زاینده‌رود و گاوخونی بوده است.
گندم‌کار با تاکید بر اینکه در اقلیم خشک مانند فلات مرکزی توسعه صنایع و کشاورزی آب‌بر، اقدامی ناآگاهانه و غیرعقلانی است، تصریح می‌کند: استفاده صنایع آب‌بر از منابع زاینده‌رود و گاوخونی باید به‌طور کامل قطع شود. الگوی کشت در منطقه باید به سمت محصولات کم‌آب‌بر و متناسب با اقلیم خشک تغییر کند و بهره‌وری آب در کشاورزی به‌طور جدی افزایش یابد ضمن اینکه سیاست‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای، به‌ویژه از حوضه‌های کم‌آب مانند زاینده‌رود به مناطق پرآب، نیازمند بازنگری اساسی است.
وجود جزایر گرمایی در اصفهان خاصیت بارش‌زایی ابرها را کم می‌کند
حمیدرضا صفوی، معاون پژوهش و فناوری و استاد تمام گروه مهندسی عمران آب دانشگاه صنعتی اصفهان نیز به خبرنگار مهر می‌گوید: بحث خشکسالی در یک ماه یا یک فصل، دلیل بر خشکسالی در طول یک سال آبی نیست. ممکن است بارش‌ها با تأخیر آغاز شوند و در فصل‌های بعدی، جبران کمبود ماه یا فصل قبلی را بکنند. امیدواریم این‌گونه باشد و در ماه‌های آینده پاییز و زمستان، بارش‌های خوبی داشته باشیم.
وی با بیان اینکه قطعاً عوامل انسانی بر کاهش بارش‌ها تأثیرگذار هستند، می‌افزاید: آنچه تحت عنوان گرمایش زمین می‌شناسیم، یعنی تولید گازهای گلخانه‌ای، تغییر کاربری اراضی و افزایش دما همه می‌توانند بر میزان بارندگی، جابه‌جایی زمانی و مکانی بارش‌ها و حتی نوع بارش‌ها از برف به باران تأثیر بگذارند اما اینکه درصد مشخصی داشته باشد؟ خیر، در همه مناطق یکسان نیست؛ در برخی مناطق ممکن است تأثیر شدید و در برخی دیگر کمتر باشد.
استاد گروه مهندسی عمران آب دانشگاه صنعتی اصفهان خاطرنشان می‌کند: آنچه آمار تاریخی گذشته در منطقه فلات مرکزی به‌ویژه اصفهان، نشان می‌دهد این است که تأثیرات انسان‌ساخت مانند ایجاد جزایر گرمایی (مثل کارخانجات و صنایع بزرگ) در منطقه بسیار مؤثر است. این جزایر گرمایی خاصیت بارش‌زایی ابرها را کاهش می‌دهند؛ کما اینکه در سال‌های گذشته مشاهده می‌کردیم مناطق اطراف شهر اصفهان بارش داشتند اما در نزدیکی خود شهر به دلیل وجود این جزایر گرمایی بارندگی کم می‌شد.
صفوی اضافه می‌کند: از سوی دیگر، ورود ابرهای باران‌زا عمدتاً از سمت غرب کشور است و اکنون ورودی این ابرهای باران زا در کل کشور کاهش یافته و طبیعتاً به سمت اصفهان نیز همین وضعیت وجود دارد.
علت خشکسالی هیدرولوژیک اصفهان فقط کمبود بارندگی نیست
معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی اصفهان در پاسخ به اینکه با توجه به تجربه خشکسالی هواشناسی از اول مهرماه، آیا خشکسالی هیدرولوژیک نیز رخ خواهد داد؟ می‌گوید: بی تردید مرحله بعد، پس از خشکسالی هواشناسی، خشکسالی ناشی از کمبود منابع آب سطحی و زیرزمینی است؛ متأسفانه خشکسالی هیدرولوژیک چند سالی است در اصفهان رخ داده و علت آن فقط کمبود بارش‌ها نیست بلکه افزایش برداشت‌ها نیز دخیل است.
سهم ۷۵ درصدی عامل انسانی در خشکسالی‌های هیدرولوژیکی حوضه زاینده‌رود
این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: در دهه اخیر، این خشکسالی از منابع سطحی به زیرزمینی سرایت کرده و با افت شدید منابع آب زیرزمینی مواجه هستیم. این افت نه تنها منابع آب را کاهش داده بلکه عوارضی مانند کاهش کیفیت آب زیرزمینی و فرونشست زمین ایجاد کرده که حتی زبانه‌های آن به داخل شهر اصفهان کشیده شده و یکی از مسائل اصلی شهرهای بزرگ مانند اصفهان در دهه اخیر است.
وی با تاکید بر اینکه خشکسالی هیدرولوژیکی با عمق و تأثیرگذاری بیشتری رخ داده است، اظهار می‌کند: تحقیقات نشان می‌دهد سهم اقلیم در خشکسالی‌های هیدرولوژیکی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد و سهم انسان بین ۷۰ تا ۷۵ درصد است. این اعداد را به طور محاسباتی و دقیق برای بخش غرب استان و حتی بالادست سد زاینده‌رود نیز محاسبه کرده‌ایم.
صفوی خاطرنشان می‌کند: مدیریت از این لحاظ که باید شرایط برداشت و استفاده از آب را با کم‌آبی تطبیق دهیم؛ یعنی مصارف غیرضروری یا بیش از حد را کاهش دهیم و با شرایط خشکی هماهنگ کنیم؛ همچنین از منابع ذخیره‌ای در دسترس به خوبی استفاده کنیم یعنی اگر آب زیرزمینی به صورت ذخیره وجود دارد، به طور منطقی از آن بهره ببریم.
وی ادامه می‌دهد: متأسفانه آنچه رخ داد این بود که در خشکسالی‌های یکی دو ساله یا چند ساله، بر منابع آب زیرزمینی بارگذاری اضافی می‌کردیم و پس از وقوع شرایط نرمال و ترسالی، باز هم از همان منابع برای توسعه‌های بی‌رویه استفاده می‌شد. این درست نیست زیرا آب‌های زیرزمینی ذخیره‌های استراتژیک هستند نه منابع مصرفی دائم! اگر چاهی ضروری حفر کردیم یا برای خشکسالی از چاه‌های موجود بیش از حد برداشت کردیم، این برداشت نباید در دوره‌های نرمال و ترسالی ادامه یابد.
وی خاطرنشان می‌کند: باید توجه داشت که مدیریت منابع آب در شرایط خشکسالی امری عرفی در جهان است. اغلب مناطق دنیا با خشکسالی مواجه می‌شوند اما مدیریت عاقلانه در شرایط خشکی مهم است که شامل مدیریت مصرف و مدیریت تأمین آب می‌شود و در این زمان‌هاست که متوجه می‌شویم بارگذاری‌های اضافه در فلاتی مانند فلات مرکزی با بارندگی کم مشکل‌ساز است. صنایع بزرگ ملی در این منطقه مصرف مداومی دارند؛ برخلاف کشاورزی که می‌توان سطح زیرکشت را کم کرد یا کشت نکرد، صنایع آب دائم می‌خواهند تا تولید کنند.
استاد گروه مهندسی عمران آب دانشگاه صنعتی اصفهان می‌افزاید: به نظر می‌رسد تأمین آبی که چندین دهه قرار بود انجام شود، باید محقق گردد تا آمادگی بیشتری برای مواجهه با خشکسالی داشته باشیم. نکته مهم دیگر، مصرف معقولانه‌تر در بخش‌های شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی است. این شرایط خشک سابقه تاریخی دارد و در دهه‌هایی در کشور رخ داده اما چون بارگذاری سنگین نبود، توانستیم عبور کنیم.
به گزارش مهر، کاهش پایدار بارندگی در فلات مرکزی ناشی از تداوم فاز لانینا و الگوهای اقلیمی بلندمدت، منابع آبی اصفهان را به مرز فروپاشی کشانده است. با تداوم بارش زیر نرمال تا پایان پاییز و پیش‌بینی بهبود محدود در زمستان، تنها رویکرد مبتنی بر مدیریت تقاضا، توقف برداشت‌های غیرضروری و بازنگری فوری سیاست‌های تخصیص آب می‌تواند از تشدید بحران جلوگیری کند.
