همشهری آنلاین- سیده زهرا عباسی: ۱۴ هزار بنای تاریخی در کشور وجود دارد که از این تعداد فقط ۲ هزار بنا در اختیار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است و مابقی در اختیار اوقاف، نیروهای مسلح، بنیاد مستضعفان، ستاد اجرایی فرمان امام (ره)، شهرداری‌ها، وزارتخانه‌های غیر از میراث فرهنگی، دستگاه‌ها، نهادها و بخش خصوصی است. صندوق احیاء و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی به عنوان تنها مرجع واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی به استناد ماده ۱۱۴ برنامه چهارم توسعه از سال ۱۳۸۴ فعالیت خود را آغاز کرد. بر اساس این ماده، دولت موظف است به منظور اهتمام ملی در شناسایی، حفاظت، پژوهش، مرمت، احیاء، بهره‌برداری و معرفی میراث فرهنگی در کشور و ارتقای توان گردشگری، تولید، ثروت، اشتغال‌زایی و مبادلات فرهنگی اقداماتی را انجام دهد. با گذشت ۲ دهه از شکل‌گیری صندوق، آمارها نشان می‌دهد از بدو تأسیس در سال ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۲ فقط ۱۲۰ بنا به کمک بخش خصوصی احیا و به طور متوسط هر سال فقط ۷ بنا احیا شده است، این در حالی است که کارشناسان این آمار را اشتباه می‌دانند و معتقدند حدود یک سوم این آمار محقق شده که بخش زیادی از آن‌ها هم به دلیل مشکلات حقوقی هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند.
رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در ماه‌های اخیر بر لزوم واگذاری مدیریت اماکن تاریخی به بخش خصوصی، این رویکرد را تنها راهکار مؤثر برای احیای میراث ملی دانست. با این حال، کارشناسان بناهای بلاتکلیف، قراردهای یک‌طرفه به نفع صندوق، کارشناسی اشتباه، انتقاد به تعیین نفیس بودن بناها که طبق قانون واگذاری آن‌ها ممنوع است، نبود نظارت بعد از واگذاری و مشکلاتی از این دست را از مهم‌ترین چالش‌هایی می‌دانند که موجب شده صندوق در عملکرد خود موفق نباشد.
گروه سرزمین من روزنامه همشهری در برنامه تلویزیونی خود با حضور شهاب علی عرب، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره‌بردار خانه تاریخی یزدان‌پناه قم و نیما پَرن‌فر، بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران به نقد و بررسی عملکرد صندوق پرداخت.
پیش از این گروه سرزمین من در تلاش بود برزین ضرغامی، مدیرعامل و رضا نقی‌زاده، مدیر حقوقی صندوق توسعه و احیا در برنامه حضور داشته باشند و از مواضع خود دفاع کنند، اما هر دو مدیر دقایقی پیش از شروع برنامه زنده در تاریخ‌های ۲۴ و ۶ شهریور حضور خود را در استودیو همشهری لغو کردند و حاضر به پاسخگویی در این باره نشدند.
قیمت‌گذاری اشتباه کارشناسان صندوق
بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران در نشست تلویزیون اینترنتی همشهری در نقد عملکرد صندوق احیاء و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی به ذکر تاریخچه شکل‌گیری صندوق پرداخت و گفت: صندوق در سال ۱۳۸۴ به عنوان یک موسسه نیمه‌دولتی با هیات امنایی شامل وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، صنعت، راه و شهرسازی، اقتصاد، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و رئیس سازمان برنامه و بودجه تشکیل شد که این افراد هیات‌مدیره را انتخاب می‌کنند. ماهیت صندوق یک موسسه حمایتی برای احیا و بهره‌برداری بناهای تاریخی است و تنها موسسه‌ای در کشور است که موفق شده تعدادی بنا را واگذار و بهره‌برداری کند.
نیما پَرن‌فر با بیان اینکه صندوق از سال ۱۳۹۴ دچار یک مشکل مهم شده و آن، رقم‌های کارشناسی اشتباه است، افزود: در یک مقطعی اعضای هیات مدیره صندوق به دلیل اینکه نمی‌توانستند سرمایه‌گذار جذب کنند در رقم‌های کارشناسی دست می‌بردند و آن را کمتر اعلام می‌کردند تا سرمایه‌گذاران ترغیب شوند. این مشکل دوره به دوره به ارث رسیده و جلو آمده است. معمولا هم علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در بناهای تاریخی که چندان با شرایط کار آشنایی ندارند با این رقم‌های اشتباه دچار مشکل می‌شوند.
او ادامه داد: مدیر پیشین سعی کرد این مشکل را حل کند، اما عمر مدیریتش کفاف نداد. در این دوره هم می‌دانم که مدیران از رویه اشتباه اطلاع دارند و امیدوارم آن را حل کنند. در یک موردی اخیرا کارشناس صندوق هزینه مورد نیاز برای مرمت یک بنا در اصفهان را ۶ میلیارد تومان اعلام کرده است، اما در سفری برآورد خود مدیران صندوق ۱۲۰ میلیارد تومان بود. به نظر می‌رسد از آنجایی که مدیران بیشتر به دنبال اعلام تعداد واگذاری‌ها برای رزومه هستند این کار را می‌کنند. در حالی که من به شما می‌گویم بر خلاف آماری که اعلام می‌شود از ابتدا ۱۲۰ بنا بهره‌برداری شده شاید ۵۰ بهره‌برداری اتفاق افتاده باشد که از این تعداد هم ۳۰ مورد مشکل حقوقی دارند.
شهاب علی عرب، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره بردار خانه تاریخی یزدان‌پناه قم هم در این باره گفت: یکی دیگر از دلایلی که قیمت‌گذاری درست نیست، تورم است. من ۴ سال پیش یک پروژه سنتی را فارغ از صندوق شروع کردم، آن زمان هزینه ساخت متری ۷ میلیون بود، اما این عدد در حال حاضر به ۳۰ میلیون تومان رسیده است. گاهی بنا کارشناسی می‌شود تا مزایده اتفاق بیافتد و بنا واگذار شود ۶ ماه تا ۲ سال زمان می‌برد و تورم قیمت‌ها را چند برابر می‌کند.
۲ دلیلی که ارزش بناهای تاریخی را حفظ نمی‌کنیم
نایب‌رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره‌بردار خانه تاریخی یزدان‌پناه قم هم در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری گفت: موضوع اساسی ما در حوزه بناهای تاریخی و واگذاری‌ها این است که در ساختار دولت، گردشگری به عنوان صنعتی که می‌تواند کشور را از چالش‌ها خارج کند اولویت ندارد. اگر صنعت گردشگری در هر سیاست‌گذاری مدنظر باشد بسیاری از کارها را نباید بکنیم. ما حتی در حوزه توریست‌ها و زائرانی که از کشورهای مسلمان وارد کشورمان می‌شوند هم خوب عمل نکرده‌ایم.
شهاب علی عرب روند واگذاری تا مرمت و بهره‌برداری یک بنای تاریخی را معمولا بین ۶ ماه تا ۲ سال توصیف کرد و افزود: شما کدام پروژه تاریخی را می‌توانید یک تا ۲ ساله بهره‌برداری کنید؟ یعنی بناهای تاریخی که در اختیار صندوق است اگر درست کارشناسی، قیمت‌گذاری و واگذار شود، طی ۲ سال می‌توانید آمار گردشگری را رشد دهید. مثال می‌زنم؛ یک هتل ۵ ستاره اگر مشکل هزینه و قوانین را نداشته باشید نهایتا طی ۵ سال به بهره‌برداری می‌رسد، اما خانه عامری‌ها را در کاشان داریم که با خاک یکسان شده بود، اما بعد از واگذاری به بخش خصوصی و احیا حالا رده ۱ را در خاورمیانه دارد. وقتی بنایی اقامتی چنین کیفیتی دارد مردم خاورمیانه و کشورهای مختلف هم این را متوجه می‌شوند که فقط عربستان یا امارت هتل خوب ندارند، ایران هم دارد. این تاثیرگذاری است که بر گردشگری اتفاق می‌افتد.
او نکته بعدی را سرعت بهره‌برداری در بناهای تاریخی نسبت به بناهایی دانست که باید احداث شوند و اظهار کرد: مثلا یک هتل ۵ ستاره مانند خانه‌عامری‌ها شاید ۱ هزار میلیارد سرمایه نیاز دارد، اما بناهایی داریم که با یک میلیارد در یک سال به بهره‌برداری می‌رسند.
این بهره‌بردار ادامه داد: متاسفانه ما از ارزشی که در بافت‌های تاریخی‌مان وجود دارد، استفاده نکرده‌ایم. چرا؟ اول اینکه بی‌ثباتی مدیریتی داریم. مدیرانی که در صندوق مشغول به کار می‌شوند معمولا حتی در عمر یک دولت هم ثابت نیستند. دوم اینکه، صندوق نباید برخلاف نامش که حمایتی است به واگذاری‌ها به چشم درآمد نگاه کند و فقط به دنبال کسب درآمد از واگذاری‌ها نباشد.
او در این باره توضیح بیشتری داد و گفت: ببینید یک بنای تاریخی مثل بنای امروزی نیست. بنای امروزی یک سال بدون استفاده باشد ممکن است دچار مشکل نشود، اما بنای تاریخی نیاز به رسیدگی دارد و هزینه نگهداری‌اش بالاست. اگر صندوق بخواهد خودش هزینه مرمت بنا را بدهد بخش عظیمی از بودجه دولت باید صرف این کار شود. من سوالم این است که چرا صندوق از سرمایه‌گذار اجاره می‌گیرد؟ سرمایه‌گذار میلیاردها تومان هزینه می‌کند و موظف به نگهداری درست بنا می‌شود، اما باید اجاره هم بدهد. چرا؟ مگر سرمایه‌گذار نباید سود کند؟ اگر سرمایه‌گذار دنبال سود نباشد که ورشکست می‌شود. در این شرایط وقتی پروژه را طوری واگذار می‌کنید که سرمایه‌گذار مبلغ بالایی باید برای مرمت بدهد و اجاره هم پرداخت کند، طبیعی است که پروژه حتی ممکن است نیمه‌کاره بماند. من فکر می‌کنم اگر نگاه صندوق از نگاه درآمدی خارج شود سرمایه‌گذار واقعی می‌آید. در فرانسه یک قلعه تاریخی را ۲ هزار یورو برای واگذاری قیمت‌گذاری کرده بودند. پرسیدم چرا رقم این‌قدر پایین است؟ گفتند هزینه نگهداری بالاست و دولت با این هزینه پایین بنا را واگذار می‌کند که بخش خصوصی هزینه نگهداری را پرداخت کند. اما ما می‌خواهیم هم درست واگذار نکنیم و هم سود کنیم؟ نمی‌شود. کسی که دو دو تا چهار تا بلد باشد نمی‌آید چون می‌داند اگر طلا و یا ملک بخرد سرمایه‌اش چند برابر می‌شود و بیشتر سود می‌کند تا سراغ یک بنای تاریخی برود.
عقب‌نشینی صندوق از مشکلات
بخش دیگری از صحبت‌های مطرح شده از سوی شهاب علی عرب، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره بردار خانه تاریخی یزدان پناه قم و نیما پَرن‌فر، بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران مربوط به قراردادهایی بود که صندوق احیا با بهره‌برداران امضا می‌کند.
نیما پَرن‌فر، بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران در این باره گفت: مهم‌ترین نقدی که در این باره به صندوق وارد است این است که نه تنها کار حمایتی نمی‌کند، بلکه با کوچکترین مشکلی در قرارداد عقب‌نشینی هم می‌کند. ۸ سال است که با صندوق کار می‌کنم و همیشه به افرادی که علاقه‌مند به این کار هستند یک توصیه دارم؛ اگر توان حل مشکلات را به تنهایی دارید ورود کنید وگرنه صندوق حمایت خاصی از شما نخواهد داشت. صندوق متاسفانه یا خوشبختانه یک موسسه کوچک با اعتبار ۳۰ میلیارد تومان در سال است. صندوق چند مدل درآمدی دارد، اما سراغ آسان‌ترین رفته است. شاید در میان مدیران قبلی آدم توانمندی بود که مشکلی از پیش پای بهره‌برداران حل کند، اما وقتی صندوق از این آدم‌ها خالی می‌شود کاری نمی‌توانند بکنند.
نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره بردار خانه تاریخی یزدان پناه قم هم در این باره گفت: صندوق یک سری بنا در کل کشور دارد که مالکیتش به اسم دولت بوده اما بعدها متوجه شدند که یا سند ندارد یا مشکل حقوقی دارد. شاید بخشی از شفاف نبودن قراردادها که از سوی منتقدان مطرح می‌شود به همین برگردد.
شهاب علی عرب با تاکید بر اینکه قراردادهای صندوق مانند همه قراردادهای دولتی به صورت یک‌طرفه بسته می‌شوند، افزود: یکی از ایرادهای ما همین است؛ وقتی قرارداد را بر مبنایی می‌بندید و در جریان کار رقم سرمایه‌گذاری تغییر می‌کند باید دوران تنفس یا امتیاز بدهید که سرمایه‌گذار بتواند پروژه را به سود برساند، اما قراردادهای یک‌طرفه اجازه این کار را نمی‌دهد. این در حالی است که اگر صندوق نگاه حمایتی هم در قرارداد و هم قیمت‌گذاری اولیه داشته باشد، بسیاری از مشکلات حل می‌شود. به اعتقاد من رویه صندوق در قراردادها و نوع نگاهش به سرمایه‌گذاری باید تغییر کند.
او تاکید کرد: حضور وزیران و مدیران در هیات امنای صندوق کافی نیست و به نظر می‌رسد مهم‌ترین مشکل در ایجاد همه چالش‌ها بی‌ثباتی مدیریتی باشد که از ابتدای شکل‌گیری صندوق وجود داشته.
بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران هم در این باره گفت: نامش این نهاد صندوق است و همه فکر می‌کنند ثروتی وجود دارد و شاید یکی از دلایل تغییر مداوم مدیران هم همین باشد. در دوره‌های قبلی مدیر وقت صندوق رقمی درباره جذب سرمایه‌گذاری‌ها اعلام کرده بود، وزیر میراث فرهنگی وقت درخواست حمایت مالی از طرف صندوق داشت در حالی که جذب سرمایه برای احیا و مرمت اتفاق می‌افتد. این یعنی نگاه مدیران به صندوق منبع درآمد است.
نیما پَرن‌فر با بیان اینکه سرمایه اولیه صندوق در سال ۱۳۸۴، ۲۰ میلیارد تومان بوده که به نرخ امروز ۳ هزار میلیارد تومان می‌شود، اظهار کرد: این صندوق تشکیل شد که به قول مدیران اضافه بناهای در اختیار وزارتخانه را وارد مدار کند. این بناها در اختیار دولت بود که هزینه کرده و آن‌ها را خریده بود. صندوق تشکیل شد تا این بناهای در حال تخریب و بدون استفاده به چرخه برگردد. هر بنایی که به چرخه برگردد در کمترین حالت ۲۰ نفر اشتغال‌زایی می‌کند. اگر دولت بخواهد اشتغال ایجاد کند به ازای هر نفر باید ۷۷۰ میلیون تومان هزینه کند و احیای یک بنای تاریخی در کمترین حالت ۱۱۴ میلیارد تومان به نفع دولت است. سرمایه‌گذار این بار را از دوش دولت برمی‌دارد، با هزینه شخصی بنا را مرمت می‌کند و تازه باید اجاره هم بدهد و در نهایت از نحوه عملکردش ایراد هم بگیرند. این، نقطه ضعف بزرگ صندوق است.
او ادامه داد: عدم حمایت صندوق و عدم آشنایی سرمایه‌گذارانی که صرفا از روی علاقه به سرمایه‌گذاری روی می‌آورند موجب می‌شود تصور کنند کار راحتی است، اما در ادامه با چالش مواجه می‌شوند. بنا نیمه‌کاره می‌ماند و هم سرمایه‌گذار ضرر کرده و هم دستگاه دولتی مانند سابق توان احیای آن را ندارد.
بازدید داریم، اما طبق کاربری!
یکی از نقدهایی که به واگذاری بناهای تاریخی وارد است، از دسترس خارج شدن بناها برای همگان است. نیما پَرن‌فر، بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران اما در این باره گفت: بناهای تاریخی باید بتوانند هزینه خود را در بیاورند و اگر هزینه را در نیاورند محکوم به نابودی هستند. پس سرمایه‌گذار باید آن را تغییر کاربری بدهد که هزینه را دربیاورد. طبیعی است که این تغییر کاربری محدودیت‌هایی برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند و بازدیدکنندگان باید طبق قوانین تغییر کاربری از بنا استفاده کنند.
شهاب علی عرب، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره‌بردار خانه تاریخی یزدان پناه قم هم در این باره گفت: همه بناهای واگذار شده صندوق امکان بازدید دارند و در هیچ کدام محدودیت نداریم، اما با توجه به کاربری محدودیت‌هایی وجود دارد مثلا شما نمی‌توانید از اتاقی که مهمان دارد بازدید کنید. یا برخی ورودی می‌گذارند که این جزو قوانین نیست و بدسلیقگی بهره‌بردار است.
۳ اصلاح فوری که صندوق نیاز دارد
شهاب علی عرب، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و بهره‌بردار خانه تاریخی یزدان پناه قم درباره اصلاحات فوری که صندوق نیاز دارد به ثبات مدیریتی حداقل در طول عمر یک دولت، نگاه حمایتی به جای نگاه درآمدزایی و تسهیل قراردادها اشاره کرد.
نیما پَرن‌فر، بهره‌بردار خانه تاریخی صدراعظم (امام جمعه) تهران اصلاحات فوری هم بر خروج ساختار از نیمه دولتی برای کاهش چالش‌های نظارتی، تسهیل قرارداد و خروج از حالت درآمدی به حمایتی تاکید کرد.
