همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: نشست بررسی و گفت‌وگو درباره کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» با حضور دکتر «هادی خانیکی» و دکتر «مسعود کوثری»، استادان علوم ارتباطات دانشگاه‌های علامه طباطبایی و تهران و «سیدمحمد میرافشاری»، مترجم کتاب و جمعی از علاقه‌مندان به علوم ارتباطات، عصر دوشنبه 12 آبان‌ماه در شهر کتاب مرکزی برگزار شد. در این نشست همچنین گفت‌وگویی با حضور شرکت‌کنندگان درباره این کتاب که از سوی انتشارات همشهری منتشر و به چاپ دوم رسیده است شکل گرفت.
در ابتدای نشست، دکتر هادی خانیکی درباره مخاطبان کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» به گسترده نسبتا وسیعی از علاقه‌مندان به علوم ارتباطات و مسایل اجتماعی اشاره کرد و گفت: «این کتاب، اثری است که نه تنها در حوزه‌های تخصصی و روزنامه‌نگاری باید به آن توجه کرد، بلکه در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هم باید مورد توجه قرار گیرد. کل این کتاب بر یک سئوال استوار است و آن اینکه، چه چیزی در این دوران از اخبار جعلی خوب درک نشده است. در واقع این کتاب می‌آید آن قسمتی را که خوب درک نشده به بحث می‌گذارد و پیرامون آن مسایل گوناگونی را مطرح می‌کند.» به گفته این استاد علوم ارتباطات، با توجه به مباحث مطرح شده در کتاب حاضر، آن چیزی که از اخبار جعلی خوب درک نشده، آرایه‌ای است که از تغییرات اجتماعی حاصل شده و زمینه‌ای را به وجود آورده که اخبار جعلی مطرح شده است. آن هم به عنوان یک مسئله سیاسی و اجتماعی که تقریبا در اکثر جوامع به یک چالش اساسی تبدیل شده است.
پوپولیسم، دشمن اخبار واقعی است
دکتر خانیکی در بخش دیگری از صحبت‌های خود، به زمینه‌ها و پیدایش اخبار جعلی اشاره و چهار ویژگی آن را برشمرد. به گفته وی، نخستین ویژگی، آن است که ما به یک جهان پساحقیقت ورود پیدا کرده‌ایم که احساسات و باورهای ما به جای استدلال و شواهد، به سمت کلیشه‌ها و پیش‌داوری‌هایی رفته که از زندگی در جامعه می‌آید و مرز بین حقیقت و دروغ را مبهم و تار کرده است. حالا اینکه چرا اخبار جعلی پذیرفته شده و مورد استقبال قرار می‌گیرد، دارای زمینه‌هایی است و واقعیت‌هایی وجود دارد که آن را باورپذیر کرده است. البته اخبار جعلی در رسانه‌های اجتماعی بیشتر رشد کرده و به سمت تخریب بنیادهای فکری و فرهنگی رفته است. ویژگی دوم هم این است که اخبار جعلی رایجترین ابزار در این میدان شده و با توجه به انواع فناوری‌ها رشد کرده است. مورد بعدی هم این که اخبار جعلی که در این کتاب هم آمده، یک رابطه‌ای بین پوپولیسم و سیاست پساحقیقت ایجاد کرده و باید یادآوری کنم که پوپولیسم دشمن اخبار واقعی است. همچنین ویژگی چهارم که خیلی هم مهم است و در ایران باید به آن توجه کنیم و در کتاب حاضر هم به آن اشاره شده، جامعه غیرمنتقد است. یعنی جامعه‌ای که فاقد گفت‌وگو باشد یا امکان و شرایط گفت‌وگو در آن محدود باشد، طبیعتاً جعل و تقلب در گفتمان عمومی آن جامعه ترویج و افزایش می‌یابد.
افتادن در تله پست‌مدرن
سخنران بعدی نشست، دکتر مسعود کوثری در ابتدای صحبت‌های خود به عوامل و عناصری که در شکل‌گیری اخبار جعلی نقش دارند اشاره کرد و گفت: «یکی از عوامل اصلی در این زمینه، فروپاشی کلانروایتهاست که زمینه را برای ایجاد خرده‌روایت‌ها فراهم کرده و در این میان، تولید و تکثیر اخبار جعلی در بین این خرده‌روایت‌ها هم دور از انتظار نیست. یعنی فردی که در برخی شبکه‌های اجتماعی حضور دارد و فعال است با خود می‌گوید اگر روایت‌کلان وجود ندارد، پس من هم می‌توانم روایت خودم را تولید کنم و از زوایه نگاه و دانش خودم به یک مسئله و موضوع عمومی بپردازم. در چنین شرایطی، آن خرده روایتی که از یک منبع غیر رسمی تولید می‌شود ضرورتاً نباید حقیقت داشته باشد. چون آن فرد می‌تواند بگوید من حقیقت را از این دریچه می‌بینم و این گونه تجربه کرده‌ام. این را هم یادآوری کنیم که مردم به اخبار جعلی نمی‌پردازند اما جعل به یک عمل روتین در زندگی روزمره مردم تبدیل شده است. بنابر این، در عصر پساحقیقت، آدم‌ها توجیح دارند چیزی را تولید کنند که از نظر خودشان حقیقت است.» این استاد علوم ارتباطات در ادامه صحبت‌های خود افزود: «در عصر حاضر، خواسته و ناخواسته وارد دوران جعل می‌شویم و دولت‌ها و مردم هرکدام روایت خود را می‌سازند چون کلان‌روایت وجود ندارد که بگوید حقیقت این است. به بیان دیگر، در تله پست‌مدرن افتادیم که ما را به سوی تولید اخبار جعلی سوق می‌دهد و در نهایت، این وضعیت به تولید اخبار جعلی منجر می‌شود.
نگاه فرهنگی مباحث کتاب به پدیده اخبار جعلی
در بخش پایانی نشست سیدمحمد میرافشاری، مترجم کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» به برخی موانع و چالش‌های پیش‌رو در انتخاب و ترجمه کتاب حاضر اشاره کرد و گفت: «در ترجمه بعضی از کتاب‌های تخصصی برخی کلیدواژه‌ها و نوواژه‌ها چندان در زبان فارسی رایج نیست و این کار را سخت می‌کند و مشخص نیست چه کسی باید متولی کار باشد.» وی همچنین به تعدد نویسندگان کتاب حاضر اشاره کرد که سه نویسنده داشته که هر کدام زبان خود را داشتند و یکسان سازی این زبان سخت بوده است. میرافشاری در ادامه گفت: «این کتاب دو بخش کلیدی دارد ولی در کل، کتاب نگاه فرهنگی به پدیده اخبار جعلی دارد تا نگاه رسانه‌ای و حتی سیاسی. به عقیده کتاب و طبق نظر ویلیامز اخبار جعلی ماحصل فناوری نیست بلکه از سر نیاز به این کار ابداع شده است. مثل تلویزیون که یک شبه اختراع نشد و این نیاز بود که تلویزیون را ابداع کرد.» میرافشاری در ادامه به یکی از مباحث کلیدی مرتبط با موضوع کتاب اشاره کرد و گفت: «مباحثی در کتاب مطرح هست که می‌گوید مرز بین حقیقت و واقعیت جا به جا شده و هر کسی فکر می کند حقیقتش، همان واقعیت هست. از آن‌جایی که حقیقت قایل به خوانش فرد هست می‌تواند حاوی روایت‌های مختلف باشد و حقایق متفاوتی داریم که حتی ممکن است با هم حالت خصمانه پیدا کنند و قطعا بسیاری از آنها واقعیت نیستند. در نتیجه مشکل فقط دروغ نیست، مشکل فرهنگی است که دروغ در آن رشد می‌کند و این‌جاست که سطح فرهنگ و روابط اجتماعی سبب شکل‌گیری زمینه‌هایی می‌شوند که همین زمینه‌ها می‌شوند اخبار جعلی و «باورپذیر» هم می‌شوند. این موارد در کنار مواردی مثل الگوریتم‌ها قرار می‌گیرند که با کمک اتاق پژواک و حباب فیلتر باعث می‌شوند فرد در حقیقت باور خودش غرق شود و مداوم در معرض محتواهای احساسی‌تر، تحریکآمیزتر و قطبی‌تر قرار گیرد. در نتیجه، دروغ‌ها به صورت ساختاری تقویت می‌شوند.
