به گزارش خبرنگار مهر، سال‌هاست که بازرگانان از صف‌های طولانی، تأخیر در ترخیص و کاغذبازی‌های بی‌پایان در گمرک شکایت دارند. اکنون وزارت اقتصاد و گمرک ایران، در قالب برنامه‌ای شش‌محوره با هدف «هوشمندسازی گمرک کشور»، به‌دنبال جایگزینی سیستم انسانی با سازوکار داده‌محور است. تحولی که با شعار «از صف تا سرعت» شکل گرفته و قرار است چهره تجارت خارجی ایران را تغییر دهد.
بند نخست این طرح به بازتعریف «مسیر سبز» اختصاص دارد؛ مفهومی که در گمرک‌های پیشرفته جهان، شاخص اعتماد تجاری است. بندهای بعدی، شامل استفاده از هوش مصنوعی در تحلیل تصاویر ایکس‌ری، بازطراحی فرایندهای ریسک، اجرای حسابرسی پیش‌ورود، شکل‌دهی به مدیریت هماهنگ مرزی و توسعه تجارت منطقه‌ای با اوراسیا هستند. در ادامه، هر بخش از این مسیر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مسیر سبز؛ عبور بی‌دردسر برای بازرگانان خوش‌سابقه
در گذشته، حتی کالاهای بدون ریسک هم باید از مراحل طولانی ارزیابی می‌گذشتند. اما «مسیر سبز» هوشمند، محموله‌های کم‌ریسک را به‌طور خودکار تشخیص می‌دهد. داده‌های پیشین از سوابق واردکننده، نوع کالا، حجم مبادله و انطباق اسنادی، در سامانه یکپارچه جمع‌آوری می‌شود.
به‌گفته‌ی کارشناسان گمرک، این سامانه امکان صدور مجوز ترخیص آنی را برای حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از محموله‌ها فراهم می‌کند. در نتیجه، متوسط زمان ترخیص که امروز نزدیک به ۷ روز است، می‌تواند تا ۲۴ ساعت کاهش یابد. کاهش زمان ترخیص علاوه بر پایین آوردن هزینه انبارداری، به روان‌تر شدن جریان عرضه داخلی نیز کمک می‌کند.
در مرحله دوم، مسیر سبز به الگوریتم یادگیری‌محور متصل می‌شود تا با هر بار استفاده، دقت پیش‌بینی ریسک را افزایش دهد. به زبان ساده، خود سامانه یاد می‌گیرد که چه نوع کالا و کدام بازرگان قابل‌اعتمادتر است.
هوش مصنوعی در تحلیل تصاویر ایکس‌ری
درحال‌حاضر، ده‌ها دستگاه ایکس‌ری در گمرک‌های ایران فعال است اما تفسیر تصاویر همچنان متکی به قضاوت انسانی است. طرح جدید، با اتصال تصاویر به شبکه تحلیلی مرکزی، از هوش مصنوعی برای شناسایی الگوهای مشکوک استفاده می‌کند.
الگوریتم‌ها می‌توانند تفاوت میان کالاهای هم‌شکل ولی متفاوت در محتوا (مثلاً قطعه خودرو با پوشش فلزی و ابزار قاچاق یا مواد غیرمجاز) را تشخیص دهند. هر تصویر به بانک داده‌ای هدایت می‌شود که قبلاً با میلیون‌ها تصویر سالم و ناسالم آموزش دیده است.
با این شیوه، ضریب دقت بازرسی از ۷۰ درصد به بیش از ۹۰ درصد می‌رسد و درصد خطای انسانی تا یک‌سوم کاهش پیدا می‌کند.
این نوآوری همچنین زمان توقف کامیون‌ها در گلوگاه‌های مبادی ورودی را به حداقل می‌رساند. در بندرعباس و بازرگان، تست‌های پایلوت این سامانه انجام شده و نتایج اولیه نشان می‌دهد که سرعت پردازش به‌طور متوسط سه برابر افزایش یافته است.
بازطراحی مدیریت ریسک و حسابرسی پیش‌ورود
پیش از این، ارزیابی ریسک تنها پس از ورود کالا به مرز انجام می‌شد. در مدل تازه، داده‌های تجاری، مالی و حمل‌ونقل از لحظه‌ی ثبت سفارش، مورد تحلیل قرار می‌گیرد. گمرک با اتصال به سامانه ثبتارش و بانک‌های عامل، می‌تواند سابقه مالی تاجران را نیز در محاسبه ریسک دخیل کند.
اگر سامانه تشخیص دهد معامله در چارچوب قانونی و مالی سالم انجام شده، کالا به مسیر سبز وارد می‌شود. در غیر این صورت، پرونده برای بررسی ویژه در مسیر زرد یا قرمز قرار می‌گیرد.
مزیت دیگر این بخش، ایجاد فرایند موسوم به «حسابرسی پیش‌ورود» است. به جای توقیف فیزیکی کالا، داده‌های اسنادی پیشاپیش در سامانه بررسی و تأیید می‌شود. در نتیجه بازرگان تنها یک بار به گمرک مراجعه می‌کند؛ در واقع، گمرک به‌جای انسان، با داده گفت‌وگو می‌کند.
آمایش نظام گمرکی و مدیریت هماهنگ مرزی
هر واردکننده امروز باید چندین سازمان را برای مجوزهای قرنطینه، استاندارد، محیط‌زیست و بهداشت طی کند. در طرح هوشمندسازی، همه این نهادها به «پنجره واحد مرزی» متصل می‌شوند. مأموریت جدید گمرک، هماهنگ‌سازی دستگاه‌های هم‌مرز است تا پاسخ به واردکننده به‌صورت هم‌زمان و در لحظه صادر شود.
«مدیریت هماهنگ مرزی» اساساً یک فلسفه جدید در حکومت‌داری مرزی است. هدف آن حذف دوباره‌کاری‌ها و ایجاد اشتراک داده در سطح دولت است. در این سیستم، هر دستگاه تنها یک‌بار اطلاعات را از بازرگان دریافت می‌کند و همه‌ی نهادها به آن دسترسی دارند.
همچنین، گمرک ایران در نظر دارد نقشه‌ی جدیدی از چیدمان مرزهای کشور (آمایش مرزی) ارائه دهد تا امکانات لجستیکی، دستگاه‌های ایکس‌ری و نیروهای انسانی متناسب با حجم و ماهیت تجارت در هر گذرگاه تنظیم شود. تمرکز منابع در مرزهای پررفت‌وآمد (مانند بازرگان، بندر شهید رجایی و لطف‌آباد) نخستین گام در این مسیر است.
پنجره واحد تجاری و پیوند با دولت الکترونیکی
حالا که بسیاری از خدمات عمومی به سمت دولت دیجیتال حرکت کرده‌اند، گمرک نیز باید پایگاه اطلاعاتی خود را به این شبکه متصل کند.
ایده «پنجره واحد تجاری» به‌عنوان قلب پروژه، تمام مراحل از اظهار کالا تا پرداخت حقوق ورودی و ترخیص را در یک بستر دیجیتال گرد می‌آورد. واردکننده فقط یک‌بار اطلاعات محموله را وارد می‌کند؛ از آنجا، داده به‌صورت خودکار میان بانک مرکزی، سازمان استاندارد و وزارت صمت گردش می‌کند.
اجرای رسمی این پنجره واحد علاوه بر صرفه‌جویی زمانی و هزینه‌ای، زمینه مقابله با فساد سیستمی را هم فراهم می‌کند؛ زیرا حذف مراجعه حضوری بزرگ‌ترین گام در جلوگیری از زدوبند یا تأخیرهای سلیقه‌ای است.
تجارت هم‌پیوند با اوراسیا و همسایگان
در گام نهایی، برنامه بر پیوند فنی گمرک ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا متمرکز است. این همکاری در قالب توافقات تبادل داده، از طریق سامانه‌های امن مبتنی بر بلاک‌چین انجام می‌شود تا اطلاعات عبور کالا به‌صورت لحظه‌ای بین طرفین رد و بدل گردد.
ایران با ارمنستان، روسیه، قزاقستان و بلاروس مذاکراتی را برای اجرای نظارت تک‌مرحله‌ای آغاز کرده است. این سیستم به جای بازرسی دوباره در مرزهای هر کشور، داده ثبت‌شده در گمرک مبدا را به رسمیت می‌شناسد. نتیجه، کاهش هزینه ترانزیت و افزایش جذابیت مسیر ایران به‌عنوان دالان اصلی تجارت آسیا‑اروپا است.
به‌ویژه در دوران پساتحریم، همگرایی با اتحادیه اوراسیا می‌تواند مسیر صادرات غیرنفتی به بازارهای جدید را هموار کند. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند با اجرای این طرح، حجم تجارت ایران با همسایگان تا سه‌برابر افزایش یابد.
چالش‌های اجرای سیستم
هرچند مزایای طرح روشن است، اما چالش‌هایی نیز در مسیر اجرا وجود دارد. نخست، ضعف زیرساخت ارتباطی در برخی گمرک‌های مرزی است که هنوز به خطوط فیبر نوری متصل نیستند. دوم، تأمین امنیت داده‌ها و مقابله با نفوذ سایبری که در گمرکات دیجیتال اهمیت حیاتی دارد.
به‌علاوه، نیاز به آموزش نیروهای انسانی برای کار با سامانه هوشمند نیز جدی است. شناسایی الگوریتم‌های هوش مصنوعی کافی نیست؛ کاربر انسانی باید قادر باشد نتایج سیستم را تفسیر کند و نسبت به خطاهای احتمالی هشدار دهد.
از نظر حقوقی نیز، هنوز چارچوب قانونی امضای دیجیتال برای اسناد گمرکی به‌طور کامل به تصویب نرسیده است. بدون قانون معتبر، بخش خصوصی تمایلی به اتکا به داده‌های الکترونیکی ندارد و همچنان نسخه چاپی مطالبه می‌کند.
مطالعات مقدماتی نشان می‌دهد اجرای کامل گمرک هوشمند می‌تواند سالانه بیش از ۱.۵ میلیارد دلار صرفه‌جویی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کند. کاهش هزینه توقف کالا، صرفه‌جویی در نیروی انسانی و حذف فساد اداری از عمده‌ترین منابع این بهره اقتصادی‌اند.
همچنین، سرعت در ترخیص، به سیاست کنترل قیمت‌ها نیز کمک می‌کند؛ چراکه تأخیر در ورود کالاهای اساسی یکی از عوامل نوسان در بازار مصرف است. با کوتاه‌تر شدن فرآیند اداری و حذف بروکراسی، هزینه‌ی نهایی به مصرف‌کننده کاهش می‌یابد.
هوشمندسازی گمرک، گامی ضروری در مسیر نوسازی اقتصادی کشور است. با تلفیق فناوری هوش مصنوعی، مدیریت داده و تحلیل ریسک، گمرک ایران می‌تواند از سازمانی کند و پرکاغذ به نهادی سریع، شفاف و پیش‌بینی‌پذیر بدل شود.
اگر این تحول به‌صورت فراگیر در تمام گمرکات زمینی و دریایی پیاده‌سازی شود، نه فقط زمان ترخیص کاهش می‌یابد بلکه اعتماد میان دولت و بخش خصوصی نیز بازسازی خواهد شد.
در عصر اتصال جهانی، کشوری که مرزش دیجیتال‌تر است، تجارتش آزادتر پیش می‌رود.
