خبرگزاری مهر، گروه استانها، مریم سالاری اکبرآبادی: زعفران، به‌عنوان گوهری سرخ در اقتصاد و فرهنگ ایرانی، از هزاران سال پیش تا امروز همواره نماد اصالت، کیفیت و هویت کشاورزی کشور بوده است. خراسان رضوی به‌ویژه تربت‌حیدریه، گناباد و زاوه در این میان جایگاهی بی‌بدیل دارند و بخش اعظم طلای سرخ جهان از خاک همین مناطق برمی‌خیزد؛ بااین‌حال، هنوز مسیر تکمیل زنجیره ارزش و تحقق ارزش افزوده واقعی در این صنعت طی نشده است. اهمیت زعفران نه‌تنها در سطح تولید، بلکه در ابعاد اشتغال، صادرات و جذب سرمایه ملی و بین‌المللی تبلور یافته است. این محصول، با اشتغال مستقیم بیش از صد هزار نفر و غیرمستقیم تا ششصد هزار نفر در خراسان رضوی، نقشی بی‌بدیل در جلوگیری از مهاجرت روستاییان و استقرار تولید پایدار دارد؛ اما ضعف در فراوری، بسته‌بندی و برندینگ موجب شده سهم ایران از بازار جهانی متناسب با توان تولیدی آن نباشد.
خام‌فروشی زعفران، یکی از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه است؛ چالشی که ضمن کاهش سود کشاورزان، باعث شده ارزآوری این محصول ارزشمند نسبت به جایگاه جهانی آن پایین‌تر از حد انتظار باشد. کارشناسان، مدیران و کشاورزان متفق‌القول‌اند که تنها راه رهایی از این وضعیت، ایجاد صنایع فرآوری دانش‌بنیان و تکمیل حلقه‌های زنجیره ارزش از مزرعه تا بازار جهانی است. در سال‌های اخیر، همایش‌ها و نشست‌های تخصصی متعدد در استان برگزار شده است تا تولید زعفران از مرحله برداشت تا عرضه نهایی در قالب یک زنجیره واحد و منسجم تعریف شود. مدیران جهاد کشاورزی تأکید دارند که تولید شناسنامه‌دار، استانداردسازی کیفی و برندسازی صادراتی، حلقه‌های گمشده‌ای هستند که باید هرچه سریع‌تر در زنجیره اقتصادی زعفران ایران گنجانده شوند.
توسعه زنجیره ارزش افزوده زعفران، نه صرفاً یک الزام اقتصادی بلکه ضرورتی راهبردی برای حفظ جایگاه ایران در بازارهای جهانی است. با توجه به سهم ۹۴ درصدی ایران از تولید جهانی، هرگونه ضعف در سیاست‌های فراوری و صادرات، مستقیماً بر اعتبار کشور در تجارت بین‌الملل اثر می‌گذارد. اکنون، خراسان رضوی در آستانه یک تحول بزرگ قرار دارد؛ تحولی که می‌تواند زعفران را از کالایی کشاورزی به صنعتی سودآور و دانش‌بنیان بدل کند.
باید زنجیره ارزش افزوده زعفران را کامل کنیم
محمد میری، قائم مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به قدمت چند هزار ساله زعفران در ایران، بر لزوم توسعه صنایع فرآوری و تکمیل زنجیره ارزش افزوده برای حضور قدرتمند در بازارهای جهانی تأکید کرد.
قائم مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به پیشینه تاریخی زعفران در متون کهن ایرانی اظهار کرد: زعفران محصولی با قدمت چند هزار ساله در الگوی کشت ایران اسلامی است.
وی گفت: این برنامه با هدف جریان‌سازی اجتماعی برای نهادینه‌سازی فرهنگ مصرف زعفران و افزایش سرانه مصرف در جامعه تدارک دیده شده است.
میری در ادامه به آمارهای قابل توجه زعفران در استان اشاره کرد و گفت: سطح زیر کشت استان ۹۶ هزار هکتار است که سهم منطقه تربت حیدریه: ۴۰ هزار هکتار که سالانه ۵۰ تن زعفران خشک تولید می‌کند که در استان ۹۰ درصد مربوط به منطقه تربت حیدریه است.
قائم مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، تعداد بهره‌برداران مستقیم: ۱۱۰ هزار نفر و اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم: ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار نفر عنوان و بیان کرد: این محصول نقش کلیدی در ایجاد اشتغال پایدار، جلوگیری از مهاجرت روستاییان و پایداری تولید کشاورزی دارد.
وی با اشاره به جایگاه زعفران به عنوان یکی از برترین اقلام صادراتی غیرنفتی کشور، خاطرنشان کرد: باید از خام‌فروشی این محصول گذر کرده و با توسعه صنایع فرآوری، بسته‌بندی و برندسازی، زنجیره ارزش آن را تکمیل کنیم.
میری بر حمایت از تولید دانش‌بنیان، ارتقای بهره‌وری آب، تقویت زنجیره ارزش و ایجاد بازارهای صادراتی پایدار به عنوان سیاست‌های کلیدی سازمان جهاد کشاورزی استان تأکید کرد و از همکاری با مراکز تحقیقاتی و بخش خصوصی برای رشد و شکوفایی هرچه بیشتر این محصول ارزشمند خبر داد.
قائم مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی از خراسان رضوی به‌عنوان قطب تولید محصولات کشاورزی نام برد و افزود: این استان در صف اول امنیت غذایی کشور قرار دارد. سطح زیرکشت باغ‌های خراسان رضوی ۳۷۰ هزار هکتار است و حدود یک میلیون و ۱۰۰ هزار تن انواع محصولات باغبانی در این استان تولید می‌شود.
وی بیان کرد: با توجه به اینکه بیش از ۹۴ درصد زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود تلاش می‌کنیم تا از خام فروشی خودداری و زنجیره ارزش را تکمیل کنیم.
میری تاکید کرد: براساس آخرین آمار مصوب، سطح زیر کشت زعفران در استان خراسان رضوی ۹۵ هزار هکتار است که متوسط میزان برداشت از این سطح در شرایط عادی، به ۲۷۰ تن می‌رسد.
قائم مقام سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان کرد: با این حال، در برخی سال‌ها به دلیل تشدید تغییرات اقلیمی نظیر کاهش نزولات آسمانی، افزایش دما و طولانی‌شدن دوره گرما و سایر عوامل محیطی، ما شاهد کاهش عملکرد در مزارع زعفران هستیم و میزان تولید از متوسط سالیانه فاصله می‌گیرد.
میزان خاک در کیسه‌ها غیراستاندارد است
علیجان سالاریان، مشاور و کارشناس فنی پژوهشکده زعفران دانشگاه تربت‌حیدریه گفت: پیاز زعفرانی که هم‌اکنون در بازار این منطقه عرضه می‌شود، از نظر میزان خاک موجود در کیسه‌ها غیراستاندارد است و نیاز به نظارت بیشتر مسؤولان دارد.
مشاور و کارشناس فنی پژوهشکده زعفران دانشگاه تربت‌حیدریه افزود: مفهوم غیراستاندارد، در میزان خاکی است که در هر کیسه پیاز زعفران موجود است.
وی با بیان اینکه استاندارد مشخصی برای میزان خاک در کیسه پیاز وجود ندارد، گفت: اما بر اساس عرف رایج و حاکم بر بازار، باید به ازای هر کیسه ۳۰ کیلوگرمی پیاز، پنج کیلوگرم معادل ۱۰ درصد و یا کمتر خاک وجود داشته باشد.
سالاریان اضافه کرد: این در حالی است که اکنون بین ۲۵ تا ۳۰ درصد و گاه حتی تا ۵۰ درصد وزن پیاز زعفران، خاک در کیسه وجود دارد.
مشاور و کارشناس فنی پژوهشکده زعفران دانشگاه تربت‌حیدریه سالاریان دلیل وجود خاک در کیسه را، مرتبط با نوع شیوه بیرون کشیدن پیاز از درون خاک دانست.
وی ادامه داد: سال‌های قبل فروش پیاز زعفران روی زمین و بدون وجود کیسه بود و مالک با کمک شیارکش پیاز را از خاک بیرون کشیده و داخل وانت می‌ریخت که طبق شیوه قبلی، خاک چسبیده به ریشه پیاز از آن جدا شده و روی زمین می‌ریخت.
به گفته سالاریان، از زمانی که بازار خاصی در محدوده میان تربت‌حیدریه و زاوه دایر شد و نحوه عرضه پیاز زعفران به‌صورت بسته‌بندی‌شده در کیسه تغییر کرد، در بیشتر موارد دلالان برای کسب سود بیشتر، خاک چسبیده به پیاز را جدا نمی‌کنند و حتی گاه مقداری خاک نیز به‌صورت عمدی داخل کیسه می‌ریزند؛ اقدامی که از انصاف به دور است.
مشاور و کارشناس فنی پژوهشکده زعفران دانشگاه تربت‌حیدریه تصریح کرد: طبق قانون ما تنها وظیفه انجام کارهای پژوهشی و تحقیقاتی را داریم و نتایج تحقیق و بررسی خود را به مسؤولان اجرایی ابلاغ و این موضوع نیز، به مسؤولان جهاد کشاورزی گزارش شده‌است.
بازدید ۲۴ تور گردشگری تخصصی زعفران از شهرستان تربت حیدریه
مجتبی شجاعی، فرماندار تربت حیدریه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: از آغاز برداشت زعفران در منطقه تربت حیدریه ۲۴ تور گردشگری داخلی و خارجی در قالب تورهای گردشگری تفریحی، علمی پژوهشی یا تجاری از مزارع زعفران بازدید کردند که با رشد ۶ برابری نسبت به سال قبل مواجه بوده است.
فرماندار تربت حیدریه گفت: یکی از دلایل افزایش این تورها، تعریف محور گردشگری در سطح شهرستان و تنوع برنامه‌ها و جاذبه‌ها برای بازدید بوده است.
وی افزود: این گردشگران که از استان‌های مختلف کشور در شهرستان حضور داشتند، علاوه بر بازدید از مزارع زعفران و مراحل جمع‌آوری و فرآوری گل‌ها، از بزرگ‌ترین بازار گل کشور، پژوهشکده زعفران، مراحل فرآوری زعفران. شرکت‌های زعفرانی، با دمنوش‌ها و غذاهای زعفرانی پذیرایی شدند.
شجاعی ادامه داد: بازدید از سایر جاذبه‌های تاریخی و گردشگری، کارگاه‌های صنایع‌دستی و اقامتگاه‌های بوم‌گردی، برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها نیز در برنامه تورهای گردشگری گنجانده شده بود.
فرماندار تربت حیدریه خاطرنشان کرد: احیا و راه اندازی دو اثر شاخص شهرستان در یک ماه اخیر، آسیاب تاریخی قلعه نو و آب انبار شیر چهار سوق نیز به دلیل جذابیت خاص خود، در جذب و ماندگاری گردشگران کمک زیادی کرد.
وی تصریح کرد: برگزاری جشن بزرگ زعفران برای که برای نخستین بار در شهرستان با حضور بیش از شش هزار نفر در مجموعه تاریخی قطب الدین حیدر برگزار شد، نیز بازخورد بسیار مناسبی از معرفی شایسته شهرستان بین گردشگران داشت.
معضلی به نام خام فروشی
احمد وحیدنیا، بهره‌بردار زعفران منطقه تربت‌حیدریه که ۱۵ هکتار را زیر کشت زعفران برده است، در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: خام فروشی زعفران در کشور به عنوان یک چالش جدی مطرح است و همین باعث شده که این محصول ارزآوری و ارزش افزوده لازم را نداشته باشد. وی عنوان کرد: زعفران منطقه ما با توجه به کیفیت و رنگ دهی بالا زبانزد است و برای طی کردن مسیر پیشرفت نیازمند حمایت همه جانبه است.
بهره بردار زعفران منطقه تربت حیدریه افزود: امسال میزان خاک داخل کیسه‌های پیاز زعفران نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشت و در واقع معادل قیمت پیاز، هزینه خاک پرداخت کرده‌ایم.
وی با بیان اینکه از میزان استاندارد خاک در کیسه‌های پیاز اطلاعی ندارد، افزود: امسال ۱۲ تُن پیاز خریداری کرده‌ام که حدود ۲ تُن از آن تنها خاک بوده است.
وحیدنیا ادامه داد: مشکل دیگر این است که در میان پیازهای مرغوب زاوه و تربت‌حیدریه، پیازهای بی‌کیفیت شهرهای دیگر نیز مخلوط شده و ما تنها در زمان برداشت محصول متوجه این موضوع می‌شویم.
این کشاورز معتقد است: میزان گل‌دهی پیاز زعفران در این منطقه نسبت به پیاز شهرستان‌های دیگر بیشتر است.
خراسان رضوی در مسیر تکمیل زنجیره ارزش افزوده زعفران
زعفران خراسان رضوی نه‌تنها محصولی کشاورزی، بلکه سرمایه‌ای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی برای ایران است. آنچه امروز مورد اجماع کارشناسان و مدیران قرار گرفته، ضرورت عبور از الگوی سنتی و حرکت به سمت زنجیره کامل ارزش افزوده است تا سود واقعی به دست تولیدکننده برسد و صادرات ایران از مرزهای خام‌فروشی فراتر رود. تشکیل زنجیره واحد از کاشت تا برند جهانی، مستلزم همکاری همگانی میان دولت، بخش خصوصی، مراکز علمی و خود کشاورزان است. هر حلقه از این زنجیره می‌تواند تضمین‌کننده بخشی از پایداری اقتصادی کشور باشد؛ از اصلاح الگوی کشت و نظارت بر کیفیت پیاز تا فعال‌سازی صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و بازاریابی جهانی.
تربت‌حیدریه که به‌حق «نگین جهانی زعفران» لقب گرفته، امروز بستر اجرای این مدل نوین توسعه است. موفقیت این شهرستان در گردشگری زعفران، تولید الگویی با بازدهی چند برابر و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی نشان می‌دهد که آینده‌ی زعفران نه در زمین، بلکه در فکر و فناوری رقم خواهد خورد. با هشدار نسبت به موضوعاتی چون خاک غیراستاندارد در کیسه‌های پیاز یا نبود نظارت کافی، بر لزوم بازنگری ساختاری و علمی در روند تولید تأکید دارند. این گونه جزئیات فنی، هرچند کوچک به نظر می‌رسند، ولی در کیفیت نهایی محصول و اعتبار ملی زعفران ایران در بازار جهانی اثر چشمگیر دارند.
خراسان رضوی در مسیر تحقق زنجیره ارزش افزوده زعفران، گام‌های نخست را با هدف «دیگر خام نفروختن» برداشته است. اگر این حرکت با تداوم سیاست‌های دانش‌بنیان، حمایت صادراتی و فرهنگ‌سازی داخلی همراه شود، زعفران ایران نه‌تنها رنگ سرخ خود را در سفره‌ها بلکه در تراز تجاری کشور نیز برای همیشه تثبیت خواهد کرد.
