خبرگزاری مهر، گروه استانها - کوروش دیباج: در حالی‌که بناهای تاریخی شهرستان خمینی‌شهر یکی‌یکی زیر لودر توسعه و بی‌توجهی فرو می‌ریزند، تخریب روز گذشته خانه قاجاری امینی در قلب بافت تاریخی این شهر، به نمادی از ضعف نظارت، اهمال اداری و واگذاری میراث ارزشمند مردم به سود سازندگان بی‌ضابطه تبدیل شده است. خانه‌ای که واجد ارزش تشخیص داده شده بود و در مسیر ثبت ملی قرار داشت، اکنون تنها خاطره‌ای محو در ذهن مردم و فعالان میراثی است.
خانه تاریخی امینی در یکی از کوچه‌های کهن بلوک ماربین، از قدیمی‌ترین محلات خمینی‌شهر، قرار داشت؛ همان بلوکی که قدمتش به دوران ساسانی می‌رسد و در دوره قاجار به اوج شکوه خود رسیده بود.
این خانه به‌گفته کنشگران میراث فرهنگی، از نمونه‌های ممتاز معماری اعیانی خمینی‌شهر به شمار می‌رفت و ویژگی‌های منحصربه‌فردی از نظر تزئینات و ساختار فضایی داشت. با این حال، بی‌اعتنایی دستگاه متولی و تبرئه مالک متخلف در دستگاه قضائی، سرنوشت این خانه را به نابودی کشاند.
مجوز تخریب را چه نهادی صادر کرد؟
علی قربانیان، کنشگر میراث فرهنگی شهرستان خمینی‌شهر، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: تخریب‌هایی با چراغ سبز میراث فرهنگی استان در خمینی‌شهر شروع شده است. این همان بلوک ماربین کهن است که بافتی از دوران ساسانی تا قاجار دارد، اما امروز شاهد فروپاشی تدریجی آن هستیم. خانه امینی، یکی از نمونه‌های ارزشمند این بافت، سال‌ها در فهرست بناهای واجد ارزش میراثی قرار داشت و حتی در نوبت ثبت ملی نیز رفته بود.
وی افزود: این خانه در باغ تاریخی فروشان قرار داشت و معماری آن متعلق به اواخر قاجار بود. چند سال پیش، در حدود سال ۱۴۰۱، مالک خانه به‌صورت مخفیانه اقدام به تخریب بخشی از بنا کرده بود که با پیگیری فعالان و رسانه‌ای شدن موضوع، اداره میراث فرهنگی شهرستان ورود کرد و شکایت رسمی از مالک تنظیم شد. پرونده به دادستانی رفت، اما به‌دلیل آن‌که خانه هنوز در فهرست آثار ملی ثبت نشده بود و بخشی از آن نیز پیش‌تر آسیب دیده بود، در نهایت دادستانی حکم به تبرئه مالک داد.
به گفته وی، پس از این حکم، اداره میراث فرهنگی خمینی‌شهر تلاش کرد با تهیه مستندات، بنا را در نوبت ثبت ملی قرار دهد. حتی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان طی نامه‌ای رسمی فهرستی از حدود پنجاه بنای واجد ارزش خمینی‌شهر را برای جلوگیری از تخریب تا زمان ثبت ملی به شهرداری معرفی کرد.
کنشگر میراث فرهنگی شهرستان خمینی‌شهر گفت: این اقدام به ظاهر برای صیانت موقت از این بناها بود، اما در عمل هیچ ضمانت اجرایی نداشت. از جمله همان خانه امینی که در فهرست بود و خود میراث فرهنگی، برخلاف موضع اولیه، در نهایت مجوز تخریبش را صادر کرد.
وی اظهار کرد: تناقض رفتاری میراث فرهنگی استان در این پرونده آشکار است. اداره‌ای که خود چند ماه پیش به مالک هشدار داده بود از هرگونه تغییر در خانه امینی خودداری کند، چند ماه بعد همان اداره مجوز تخریب صادر کرد. چنین عملکردی مصداق آشکار ضعف نظارت، بی‌مسئولیتی و تسلیم در برابر فشارهای بیرونی است. حالا همان خانه‌ای که می‌توانست الگوی مرمت و بازآفرینی بافت تاریخی باشد، به تلی از خاک تبدیل شده است.
خانه‌ای که نقشه معماری اعیانی خمینی‌شهر را در دل خود داشت
قربانیان درباره ارزش تاریخی و معماری این خانه اظهار کرد: خانه امینی از نمونه‌های نادر معماری اعیانی خمینی‌شهر بود. ساختار آن با حیاط مرکزی، تالار اصلی با تزئینات نقاشی‌شده، طاق‌نماهای گچ‌بری‌شده و ایوان‌های تابستان‌نشین طراحی شده بود. این بنا نه‌تنها یادگاری از شکوه دوران قاجار بود، بلکه به‌دلیل بکر بودن و دست‌نخوردگی‌اش، می‌توانست الگوی پژوهش‌های معماری بومی در خمینی‌شهر باشد.
وی افزود: در تالار خانه نقاشی‌هایی وجود داشت که بعدها با لایه‌ای از گچ پوشانده شده بود و در روند بررسی‌ها مشخص شد آثار هنری زیر این لایه‌ها پنهان است. حتی در تحقیقات اولیه، کارشناسان میراث فرهنگی استان اذعان کرده بودند این خانه می‌تواند «راوی سبک زندگی و هنر مردمان خمینی‌شهر» باشد. اما اکنون تمام آن تزئینات، نقاشی‌ها و نقش‌ها زیر خاک مدفون شده است.
کنشگر میراث فرهنگی شهرستان خمینی‌شهر با تأکید بر اهمیت مستندسازی این خانه گفت: متأسفانه نه میراث فرهنگی و نه شهرداری هیچ اقدامی برای ثبت تصویری، برداشت نقشه یا مستندنگاری انجام ندادند. درحالی‌که براساس قانون، در مواردی که احتمال تخریب وجود دارد، اداره میراث موظف است از بنا مستندنگاری سه‌بعدی انجام دهد. این در حالی است که خانه امینی در شرایطی از میان رفت که می‌توانست مبنایی برای بازسازی هویت از دست‌رفته معماری اعیانی خمینی‌شهر باشد.
وی در ادامه گفت: بخش‌هایی از خانه که در مالکیت شخص دیگری بود، هنوز پابرجاست، اما وضعیت آن نیز بحرانی است. هیچ حفاظتی برای آن قسمت‌ها صورت نگرفته و خطر تخریب دومینوی بافت تاریخی این منطقه جدی است.
قربانیان تأکید کرد: خمینی‌شهر ده‌ها خانه تاریخی از دوره قاجار دارد که وضعیت مشابهی دارند؛ از خانه‌های محله فروشان گرفته تا خانه‌های اطراف بلوک ماربین که همگی بدون نظارت رها شده‌اند.
سکوت مسئولان و انفعال سیستماتیک در حفاظت میراث
کنشگر میراث فرهنگی در ادامه گفت: متأسفانه امروز میراث فرهنگی خمینی‌شهر به دستگاهی منفعل تبدیل شده است. نه تنها در ماجرای خانه امینی بلکه در موارد متعدد، شاهد هستیم که اداره میراث در برابر فشارهای محلی و مالکان متخلف عقب‌نشینی می‌کند. این ضعف در سطح شهرستان نیست؛ بلکه ریشه در سیاست‌های استان دارد که حمایت کافی از ادارات شهرستانی ندارد.
وی اظهار کرد: در چنین شرایطی، شهرداری و شورای شهر نیز به جای همکاری در صیانت از میراث، در جهت صدور مجوز ساخت و تخریب عمل می‌کنند
. به گفته وی، وقتی اداره کل میراث فرهنگی استان خودش در نقش ناظر و صادرکننده مجوز تخریب ظاهر می‌شود، طبیعی است که شهرداری‌ها هم دیگر تعهدی به حفظ هویت تاریخی شهر احساس نکنند.
قربانیان گفت: با نهادی روبه‌رو هستیم که وظیفه اصلی‌اش صیانت از میراث فرهنگی است اما خودش مجوز تخریب صادر می‌کند. وقتی چنین تناقضی از درون دستگاه متولی شروع می‌شود، دیگر نمی‌توان از مردم انتظار داشت ارزش این خانه‌ها را درک کنند. چه دلیلی دارد خانه‌ای که در مسیر ثبت ملی قرار گرفته بود، ناگهان واجد ارزش تشخیص داده نشود و مجوز تخریب بگیرد؟ آیا این تصمیم پشت‌پرده‌ای نداشت؟
وی افزود: مردم خمینی‌شهر امروز شاهدند که هر روز گوشه‌ای از هویت تاریخی‌شان از بین می‌رود و هیچ پاسخ‌گویی در کار نیست. خانه امینی آخرین مورد نیست؛ بلکه زنگ خطری برای بافت تاریخی شهرستان است. بسیاری از خانه‌های قاجاری دیگر در همین مسیر قرار گرفته‌اند. اگر این روند ادامه پیدا کند، خمینی‌شهر تا چند سال آینده هیچ نشانی از معماری بومی خود نخواهد داشت.
کنشگر میراث فرهنگی شهرستان خمینی‌شهر اظهار کرد: اداره میراث فرهنگی استان باید پاسخ دهد که چگونه و بر اساس کدام ارزیابی، مجوز تخریب خانه‌ای را صادر کرده که چند ماه قبل خود واجد ارزش تشخیص داده بود. همچنین لازم است دادستانی خمینی‌شهر توضیح دهد چرا با وجود شواهد تخلف مالک، حکم تبرئه صادر کرده است. این تصمیم‌ها نه‌تنها میراث شهر را از بین می‌برد بلکه انگیزه متخلفان دیگر را برای تخریب تقویت می‌کند.
وی گفت: وقتی دستگاه قضائی متخلف را تبرئه می‌کند و اداره میراث فرهنگی هم با انفعال یا مماشات رفتار می‌کند، هیچ ابزار بازدارنده‌ای باقی نمی‌ماند. در چنین فضایی، هر مالکی می‌تواند با چند ضربه کلنگ، تاریخ شهر را نابود کند و در نهایت هم بی مجازات بماند. این وضعیت نه تنها فاجعه برای خمینی‌شهر بلکه هشدار برای میراث فرهنگی کل کشور است.
نابودی تدریجی حافظه تاریخی
خمینی‌شهر که در گذشته‌ای نه‌چندان دور از مراکز تمدنی مهم اصفهان و دارای مجموعه‌ای از خانه‌ها و بافت‌های تاریخی از دوره صفوی تا قاجار بود، امروز در برابر بی‌تفاوتی نهادهای مسئول نفس‌های آخر را می‌کشد. تخریب خانه امینی تنها یک نمونه از زنجیره تخریب‌های گسترده در این شهرستان است که بدون نظارت مؤثر و حمایت قانونی، ادامه دارد.
در حالی‌که کارشناسان بر لزوم اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری با حفظ هویت تاریخی تأکید دارند، به نظر می‌رسد در خمینی‌شهر روندی معکوس در جریان است. طرح‌های تعریض، تغییر کاربری و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه جایگزین حفاظت شده و ارزش‌های فرهنگی و تاریخی در سایه منافع کوتاه‌مدت اقتصادی فراموش شده‌اند.
پرسش جدی این است که چه نهادی مسئول پاسخ‌گویی درباره نابودی خانه‌هایی است که خود میراث فرهنگی به واجد ارزش بودن آنها اذعان کرده بود؟ اگر بناهایی که در مسیر ثبت ملی هستند هم در امان نیستند، تکلیف بافت‌های ناشناخته و ثبت‌نشده چیست؟
خانه امینی رفت، اما پرسش‌ها همچنان باقی است؛ پرسش از مسئولانی که باید پاسدار حافظه تاریخی یک شهر باشند اما خود، ناخواسته یا آگاهانه، کلید نابودی آن را چرخانده‌اند. آیا زمان آن نرسیده است که دستگاه میراث فرهنگی کشور با نگاهی عمیق‌تر به عملکرد خود در استانها، سازوکار نظارتی مؤثر و الزام‌آور برای جلوگیری از تکرار چنین تخریب‌هایی ایجاد کند؟
