خبرگزاری مهر، گروه استانها: در سال‌های اخیر فضای مجازی به یکی از مهم‌ترین بسترهای تبلیغات در حوزه سلامت تبدیل شده است، اما گسترش بی‌رویه محتوای تجاری و بعضاً غیراخلاقی در این حوزه نگرانی‌هایی را میان متخصصان و نهادهای نظارتی ایجاد کرده است. نمایش تصاویر بیماران، زیباجویان و حتی بخش‌هایی از بدن آنها در تبلیغات درمان‌های زیبایی یا پزشکی، پدیده‌ای است که اگرچه در ظاهر جنبه اطلاع‌رسانی دارد، اما در عمل مرز میان اطلاع‌رسانی و تضعیف شأن انسانی را مبهم کرده است.
در کشورهای پیشرفته، تبلیغات مرتبط با پزشکی تحت نظارت سختگیرانه نهادهای اخلاقی و رسانه‌ای قرار دارد، در حالی‌که در ایران این حوزه هنوز در حال تکمیل و تنظیم سازوکارهای کنترلی متناسب با فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است. تبلیغات پزشکی در فضای دیجیتال گاه با هدف جذب بیماران بیشتر و بدون توجه به اصول اخلاق حرفه‌ای انجام می‌شود، مسئله‌ای که نه تنها اعتبار تخصصی پزشکان را تهدید می‌کند بلکه می‌تواند به از بین رفتن اعتماد عمومی نسبت به جامعه پزشکی منجر شود.
انتشار تصاویر بیماران در فضای مجازی، حتی با رضایت ظاهری آنان، می‌تواند منجر به نقض حریم خصوصی و سوء‌استفاده تبلیغاتی شود. به همین دلیل، تدوین دستورالعمل تازه و بازبینی قوانین تبلیغات پزشکی به‌ویژه در فضای مجازی، ضرورتی انکارناپذیر است که دستگاه‌های مرتبط در استان خراسان رضوی و سراسر کشور در حال پیگیری آن هستند.
لزوم اخذ مجوز برای تبلیغات حوزه سلامت
مسعود زحمتکش، دبیر انجمن پزشکان عمومی شاخه خراسان رضوی و سخنگوی سازمان نظام پزشکی مشهد در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به ضرورت رعایت ضوابط تبلیغات در حوزه سلامت اظهار کرد: انجام هرگونه تبلیغات پزشکی بدون مجوز از سازمان نظام پزشکی، تخلف محسوب می‌شود و این موضوع شامل صاحبان مراکز پزشکی و رسانه‌های منتشرکننده تبلیغات نیز می‌گردد.
دبیر انجمن پزشکان عمومی شاخه خراسان رضوی و سخنگوی سازمان نظام پزشکی مشهد بیان کرد: با استناد به موضوع بند ب ماده ۳ از فصل دوم قانون سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۲۵ فروردین ۱۳۸۳ مجلس شورای اسلامی، دستورالعمل «نحوه اطلاع‌رسانی امور پزشکی و تبلیغات و انتشار آگهی‌های دارویی، مواد خوراکی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی» توسط شورای عالی نظام پزشکی تدوین و به نظام پزشکی‌های کشور ابلاغ شده است.
وی افزود: مطابق این دستورالعمل، انجام تبلیغات حوزه سلامت از طریق هر یک از رسانه‌های تحت شمول نیازمند اخذ مجوز تبلیغات از سازمان نظام پزشکی است و انجام تبلیغات بدون اخذ مجوز، هم تخلف صاحب مرکز پزشکی یا کالا و هم تخلف صاحب رسانه محسوب می‌شود.
زحمتکش با اشاره به اینکه این دستورالعمل در حال بازبینی و به‌روزرسانی متناسب با فضای مجازی و رسانه‌های نوین است، بیان کرد: آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی درباره این دستورالعمل از طرق مختلف از جمله اطلاعیه‌های رسمی، نشست‌های علمی و همچنین از طریق سامانه‌های الکترونیکی سازمان انجام می‌شود و هدف از آن ارتقای آگاهی پزشکان از اصول اخلاقی و حقوقی تبلیغات در فضای مجازی است.
سخنگوی سازمان نظام پزشکی مشهد ادامه داد: گاهی گزارش‌هایی از سوی بیماران یا مراجعین در خصوص تبلیغات غیرواقعی یا گمراه‌کننده مطرح می‌شود که همگی طبق روال قانونی بررسی می‌گردند. بخش قابل توجهی از این موارد پس از بررسی، با تذکر یا اصلاح محتوا برطرف می‌شود.
وی افزود: به‌صورت کلی، بخش قابل توجهی از موارد شناسایی‌شده مربوط به تخلفات جزئی و قابل اصلاح در محتوای تبلیغاتی بوده و با تذکر یا اصلاح رفع شده‌اند. روند نظارت نیز به‌صورت مستمر در حال انجام است.
زحمتکش خاطرنشان کرد: رسانه‌ها و جایگاه‌های اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی که نسبت به انتشار تبلیغات امور پزشکی اقدام می‌نمایند، مکلف هستند پیش از انتشار تبلیغات، نسبت به بررسی مجوز محتوای مربوطه اقدام کرده و تنها در صورت دارا بودن مجوز تبلیغاتی، آن را منتشر کنند.
نظارت بر اجرای ضوابط برعهده سازمان نظام پزشکی
در همین رابطه زینب عباسپور، معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی تربت حیدریه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: نظارت بر اجرای ضوابط برعهده سازمان نظام پزشکی است.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی تربت حیدریه در پاسخ به پرسش افزایش تبلیغات پزشکی در فضای مجازی بیان کرد: به استحضار می‌رسد که دستورالعمل مشخصی در این زمینه وجود دارد و به تمامی پزشکان و مراکز درمانی ابلاغ شده است.
وی گفت: بر اساس این دستورالعمل، نمایش هرگونه بخش از بدن بیماران در تبلیغات ممنوع است.
عباسپور تاکید کرد: نظارت بر اجرای این ضوابط بر عهده سازمان نظام پزشکی است و در صورت مشاهده تخلف، موضوع به پزشک مربوطه تذکر داده می‌شود.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی تربت حیدریه بیان کرد: در سطح شهرستان نیز این موضوع با دقت پیگیری و از انتشار محتوای مغایر با شئونات و عفت عمومی جلوگیری می‌شود.
وی افزود: همچنین صدور مجوز تبلیغات بعهده نظام پزشکی است.
نمایش بدن در تبلیغات پزشکی شکستن حریم عمومی است
همچنین مریم نیک‌پرور، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ سلامت نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به جنبه‌های فرهنگی تبلیغات پزشکی اظهار کرد: در جامعه‌ای مانند ایران که ارزش‌های اخلاقی و دینی نقش پررنگی در حیات اجتماعی دارند، نمایش بدن بیمار یا زیباجو در فضای تبلیغاتی نه‌تنها مسئله‌ای زیبایی‌شناختی نیست، بلکه نوعی شکستن حریم عمومی محسوب می‌شود.
جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ سلامت افزود: این تبلیغات علاوه بر نقض حریم خصوصی، باعث شیوع نگاه مصرف‌گرایانه به بدن می‌شود؛ یعنی بدن انسان به کالایی تبدیل می‌گردد که هر بخش آن قابل خرید، فروش و ترمیم است. چنین دیدگاهی پیامدهای فرهنگی و روانی عمیقی دارد.
وی گفت: یکی از دلایل افزایش این قبیل محتواها در شبکه‌های اجتماعی، نبود انسجام نهادی در نظارت و همچنین جذابیت بالای محتوای تصویری برای مخاطب است: در واقع، رقابت میان مراکز زیبایی و درمانی برای جذب مشتری، باعث شده ارزش‌های اخلاقی در برابر منطق بازار عقب‌نشینی کنند.
جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ سلامت تأکید کرد: پایش مستمر و جدی توسط سازمان نظام پزشکی ضروری است؛ اما در کنار آن باید آموزش عمومی درباره سواد رسانه‌ای در زمینه سلامت تقویت شود. مردم باید بدانند هر تصویر تبلیغاتی الزاماً واقعیت علمی ندارد.
وی گفت: در کشورهای غربی نیز مقررات دقیقی وجود دارد، اما تفاوت در اجرای سختگیرانه و پیوسته آن است. ما در ایران هنوز در مرحله‌ی تذکر و اصلاح هستیم و برای فرهنگ‌سازی رسمی، نیاز به مهندسی رسانه‌ای و حمایت قانونی داریم.
نیک‌پرور خاطرنشان کرد: رعایت اصول اخلاقی در تبلیغات پزشکی نوعی تعهد اجتماعی است. اگر پزشکان و رسانه‌ها این مسئولیت را جدی بگیرند، شأن حرفه‌ای پزشکی حفظ می‌شود و مردم نیز اعتماد بیشتری به سلامت اطلاعات در فضای مجازی خواهند داشت.
موضوع تبلیغات پزشکی در فضای مجازی تنها یک چالش فنی یا رسانه‌ای نیست، بلکه مسئله‌ای اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی است که نیازمند همکاری چندجانبه میان نهادهای مختلف است. بازبینی دستورالعمل تبلیغات پزشکی متناسب با رسانه‌های دیجیتال گامی مهم در جهت ساماندهی این فضا به شمار می‌آید و می‌تواند از بروز تخلفات و سوء‌استفاده‌های تبلیغاتی جلوگیری کند.
نظارت سازمان نظام پزشکی، همراه با آموزش و فرهنگ‌سازی توسط دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و انجمن‌های حرفه‌ای، بهترین راه برای ایجاد تعادل میان آزادی اطلاع‌رسانی و حفظ حرمت انسانی بیماران است. تجربه استان خراسان رضوی نشان می‌دهد که اجرای تذکرهای رسمی و اصلاح محتوا اثرگذار بوده، اما برای ریشه‌کنی پدیده نمایش بدن یا چهره بیماران در تبلیغات، باید انسجام بیشتری در سطح ملی ایجاد شود.
تبلیغات مسؤولان در حوزه سلامت نه فقط برای جذب مخاطب، بلکه برای ارتقای اعتماد عمومی ضروری است. هرچه رعایت قوانین و اخلاق تبلیغاتی تقویت شود، اعتبار جامعه پزشکی نیز بیشتر خواهد شد. بازنگری دستورالعمل و الزام به اخذ مجوز تبلیغاتی توسط مراکز درمانی و رسانه‌ها، می‌تواند نقطه عطفی در حفظ حرمت بیماران، جلوگیری از انتشار محتوای خلاف شأن انسانی و صیانت از سلامت فرهنگی جامعه باشد.
نمایش تصاویر بیماران جرم است
فاطمه کارگر سیدانی، مدیر سازمان مردم نهاد حقوقدانان شهدای مطالبه‌گر در گفتگو با خبرنگار مهر با انتقاد از گسترش انتشار تصاویر بیماران و اعمال جراحی در فضای مجازی، این اقدام را مصداق صریح جرم دانست و بر ضرورت ورود نهادهای نظارتی و قضائی به موضوع تبلیغات پزشکی تأکید کرد.
مدیر سازمان مردم نهاد حقوقدانان شهدای مطالبه‌گر با بیان اینکه در سال‌های اخیر نمایش تصاویر بیماران در قالب تبلیغات پزشکی در فضای مجازی روندی نگران‌کننده یافته است، اظهار داشت: در حالی‌که حتی در کشورهای غربی اصول اخلاقی و محدودیت‌های مشخصی برای انتشار چنین تصاویری وجود دارد، متأسفانه در کشور ما شاهد رشد بی‌ضابطه‌ی انتشار تصاویر مرتبط با اعمال جراحی و زیبایی هستیم.
وی افزود: مطابق قانون، نظارت بر محتوای تبلیغاتی حوزه پزشکی و جلوگیری از انتشار تصاویر خلاف عفت عمومی در صلاحیت مراجع قضائی مربوط به جرایم رایانه‌ای است و رسیدگی به آن بر حسب مورد پلیس فتا، دادگاه‌های جرایم رایانه‌ای و کیفری و در مواردی تجدید نظر یا دیوان عالی کشور نیز صلاحیت رسیدگی دارند.
کارگر سیدانی با اشاره ماده ۱۴ قانون جرایم رایانه‌ای خاطرنشان کرد: انتشار یا ذخیره‌سازی محتوای خلاف عفت عمومی، از نظر قانونی جرم است و مرتکب می‌تواند به حبس از چند ماه تا چند سال، یا جریمه نقدی متناسب با گستره‌ی انتشار محکوم شود.
مدیر سازمان مردم نهاد حقوقدانان شهدای مطالبه‌گر تأکید کرد: اجرای دقیق قوانین موجود می‌تواند مانع از بهره‌برداری غیراخلاقی از تصاویر بیماران در تبلیغات حوزه‌ی زیبایی شود و سلامت فضای مجازی کشور را ارتقا دهد.
وی ضمن ابراز امیدواری نسبت به تشدید نظارت‌ها گفت: با هم‌افزایی میان نهادهای قضائی و سازمان نظام پزشکی می‌توان مانع از ترویج بی‌اخلاقی در پوشش تبلیغات درمانی شد.
انتشار تصاویر بیماران خلاف قانون و اخلاق است
اعظم میرمحرابی، سرپرست امور بانوان بسیج حقوقدانان خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به مواد قانونی سازمان نظام پزشکی درباره نحوه تبلیغات پزشکان، اظهار کرد: استفاده از تصاویر بیماران در فضای مجازی و تبلیغات عمل‌های زیبایی، نه‌تنها خلاف مقررات بلکه نوعی بی‌حرمتی به قانون و کرامت انسانی است.
سرپرست امور بانوان بسیج حقوقدانان خراسان رضوی با استناد به ماده ۱۵ دستورالعمل تبلیغات سازمان نظام پزشکی بیان کرد: بر اساس این ماده، استفاده از تصاویر کل یا بخشی از بدن بیماران به هر شکل از جمله عکس‌های «قبل و بعد از عمل» در تبلیغات ممنوع است. با این حال، برخی پزشکان با انتشار نمونه کارهای خود در فضای مجازی اقدام به چنین تخلفاتی می‌کنند.
وی افزود: مطابق مواد ۱۳ و ۱۴ دستورالعمل تبلیغات نظام پزشکی، استفاده از هرگونه عبارت تشویقی در تبلیغات از قبیل درصد، پورسانت، جایزه، هدیه، قرعه‌کشی، اقساط، تضمینی، رایگان یا تخفیف مجاز نیست و به همین ترتیب، به‌کارگیری صفات تفضیلی و عالی مانند بهترین، اولین یا مجهزترین نیز ممنوع اعلام شده است.
میرمحرابی گفت: چنین تبلیغاتی در فضای مجازی، مصداق بارز ترغیب جامعه به انجام عمل‌های زیبایی است؛ در حالی که این مسئله علاوه بر تضعیف ارزش‌های فرهنگی، موجب نقض قوانین صریح نظام پزشکی می‌شود. وی افزود: انتشار تصاویر برهنه بیماران، حتی با رضایت آنها، تعدی آشکار به قانون و عرف جامعه ایرانی اسلامی محسوب می‌شود و پلیس فتا نیز در موارد مشابه ورود کرده و برای متخلفان پرونده قضائی تشکیل داده است.
سرپرست امور بانوان بسیج حقوقدانان خراسان رضوی با تأکید بر مسئولیت نظام پزشکی در صیانت از حقوق بیماران خاطرنشان کرد: این سازمان باید حریم حرفه‌ای و انسانی پزشکان و بیماران را حفظ کرده و با متخلفان برخورد قانونی کند. وی ابراز تأسف کرد که در برخی صفحات مجازی، پزشکان دارای عضویت رسمی در نظام پزشکی به چنین تبلیغاتی دست می‌زنند، در حالی که نظام پزشکی مرجع دفاع از حقوق ضایع‌شده بیماران است و بیماران در صورت بروز تخلف می‌توانند با مراجعه به این سازمان، حق قانونی خود را مطالبه کنند.
نظارت بر تبلیغات پزشکی در فضای مجازی با شکست ساختاری روبه‌روست
محمدمهدی لطیفی سیدآبادی، حقوقدان و عضو بنیاد ملی نخبگان در گفتگو با خبرنگار مهر با انتقاد شدید از وضعیت موجود نظارت بر تبلیغات پزشکی در بستر فضای مجازی، این وضعیت را «شکست ساختاری در نظام حقوقی و حرفه‌ای» توصیف کرد و خواستار ایجاد سامانه‌ای متمرکز، مستقل و پیشگیرانه برای حفاظت از کرامت بیماران و بازگرداندن اعتماد عمومی به جامعه پزشکی شد.
حقوقدان و عضو بنیاد ملی نخبگان درباره وضعیت نظارت بر تبلیغات پزشکی در فضای مجازی اظهار داشت: نظارت کنونی بر تبلیغات پزشکی در بستر دیجیتال، عملاً به یک شکست ساختاری در نظام حقوقی و حرفه‌ای کشور تبدیل شده است. وی افزود این شکست، حاصل کمبود قانون نیست بلکه ناشی از ناتوانی در تطبیق قواعد موجود حقوقی با واقعیت‌های زیست دیجیتال است.
وی تأکید کرد: اصل بنیادین حقوق، حفاظت از کرامت انسانی است؛ اصلی که در هیچ نظامی قابل اغماض نمی‌باشد. به گفته او، انتشار تصاویر از بدن بیماران در قالب «قبل و بعد» یا «مستندسازی درمانی»، مصداق آشکار نقض این اصل است، زیرا رضایت بیماران در شرایط نابرابر قدرت بین پزشک و بیمار و تحت فشار بازار درمان، فاقد آزادی اراده واقعی محسوب می‌شود.
لطیفی سیدآبادی با انتقاد از مدل نظارت فعلی که صرفاً واکنشی و پس از وقوع تخلف عمل می‌کند، گفت: مکانیزم فعلی با چرخه‌ای نظیر انتشار، گزارش، بررسی، دستور قضائی و مسدودسازی، عملاً بازدارندگی ندارد، زیرا آسیب پیش از مداخله رخ داده است. نظارت مؤثر باید پیشینی، خودکار و مبتنی بر برنامه پیشگیرانه باشد. (شناسایی بستر و زمینه تبلیغات پزشکی قبل از انتشار عمومی و اقدام فعال در لحظه)
لطیفی سیدآبادی همچنین رفتار آن دسته از پزشکان بلاگر در فضای مجازی را مغایر با شأن حرفه‌ای پزشکی دانست و تصریح کرد: پزشکی که در محیط بالینی با فشار زمانی و حجم مراجع، معاینه را حداقلی انجام می‌دهد، در فضای مجازی اولویت خود را به تولید محتوای طولانی و تجاری اختصاص می‌دهد. این جابه‌جایی در اولویت نشانه‌ای آشکار از تجاری‌سازی حرفه پزشکی است.
این استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه می‌توان حتی با قوانین فعلی، در صورت اعمال نظارت پیشگیرانه، با این پدیده مقابله کرد گفت: نظارت باید متمرکز، مستقل و پیشگیرانه باشد. مسئولیت نباید پراکنده در دستگاه‌های مختلف توزیع شود؛ بلکه باید یک واحد تخصصی با دسترسی مستقیم به داده‌های پلتفرم‌ها، ظرفیت پایش فعال و قدرت مسدودسازی پیشینی تشکیل شود.
وی گفت: جامعه پزشکی سرمایه اعتماد عمومی یک ملت است. رفتار معدودی از اعضا که بیمار را ابزار شهرت می‌سازند و حریم خصوصی را به حراج می‌گذارند، نه‌تنها شأن حرفه‌ای را تخریب می‌کند بلکه تهدیدی برای کل نظام سلامت کشور است. فضای مجازی آخرین میدان نبرد میان اخلاق و قانون است؛ اگر امروز نظارت پیشینی و قانون صریح اعمال نشود، فردا نه تنها اعتماد عمومی بلکه اعتبار حرفه پزشکی از میان خواهد رفت. این سخن هشدار نیست، تحلیل حقوقی یک فروپاشی در حال وقوع است.
