به گزارش همشهری آنلاین آیین‌های به جا مانده از گذشتگان روایتی است از آنچه آن‌ها در همزیستی با این سرزمین آموخته بودند. باران‌خواهی از معدود آیینهایی است که در سراسر فلات مرکزی ایران با توجه به ارزش آب به اشکال مختلف، اما با ساختار مشترک و اعمالی مانند عروسک‌گردانی، خواندن اشعار طلب باران به صورت دسته‌جمعی، پختن آش یا نان نذری، قربانی کردن، نماز و نیایش رواج داشته است. در سرزمین خشک و تشنه ایران، باران نه تنها پدیده‌ای طبیعی، بلکه مفهومی مقدس و زیربنایی در ذهن جمعی مردم است. در روزهای بی‌باران پاییزی برخی از این رسوم و شیوه شکل‌گیری آن را مرور می‌کنیم.
مشارکت عمومی در آیین باران‌خواهی
آیین‌های باران‌خواهی، بازتابی از تلاش انسان برای گفت‌وگوی نمادین میان امید و ترس با آسمان است. مردم با نیایش، قربانی، ترانه یا نمایش می‌کوشند نیروهای آسمانی را به بارش وادارند.
پژوهشگر پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در این باره به همشهری می‌گوید: «این دست از آیین‌ها در زمان‌هایی برگزار می‌شوند که زمین از تشنگی ترک خورده. هر آیین مجموعه‌ای از نمادها و حرکات آیینی است که لایه‌های متعددی از باور، مشارکت اجتماعی و زیبایی‌شناسی را در بر دارد. محور اصلی در همه آیین‌ها مشارکت عمومی است؛ از کودکان و زنان تا مردان و روحانیان، همگی در اجرای آن نقش دارند.»
ژیلا مشیری تاکید می‌کند: «در زمانه‌ای که بحران آب، چهره خود را نشان داده است، بازخوانی این آیین‌ها فقط یادآوری گذشته نیست، بلکه درسی از سازگاری فرهنگی و همبستگی مردم این سرزمین است. در دل هر آیین، مفهومی از مسئولیت جمعی و امید نهفته است و امید به زایش دوباره زمین، همدلی مردم و تداوم حیات را نشان می‌دهد.»
مراسم انفرادی و گروهی باران‌خواهی
پژوهشگر پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه مراسم باران‌خواهی در سرزمین ایران به صورت انفرادی و گروهی برگزار می‌شود، ادامه می‌دهد: «در مراسم انفرادی برای باران‌خواهان اعمالی انجام می‌شود که شامل نوشتن دعای طلب باران و آویختن آن بر درخت، نوشتن نام چهل کچل و آویختن آن از درخت، آویختن قورباغه‌ای از پا به درخت، نهادن قیچی در زیر ناودان، وارونه گذاردن بیل در آبراه خانه‌ها، انداختن تکه سنگی که از قبرستان برداشته‌اند به آب و آویختن لاک پشت از پا به درخت می‌شود.»
آیین‌ها و مراسم گروهی باران‌خواهی با توجه به شیوه‌های برگزاری و وسعت آن‌ها طبقه‌بندی می‌شود. ژیلا مشیری به برخی از آن‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «آیینهایی که صورت نمایشی‌دارند و کوسه نقش اصلی آن‌هاست، آیینهایی که محور اصلی و وجه اشتراک همه آن‌ها عروسکی است که زنان و دختران درست می‌کنند و بچه‌ها در کوچه‌ها می‌گردانند، آیین سوزاندن‌جمجه الاغ که تقریبا در منطقه کویری ایران برگزار می‌شود، آیین پختن آش یا نان نذری، نیایش و نماز باران و رفتن به مصلی، قربانی دادن و کوزه شکستن.»
نمایش کوسه
آیین‌های نمایشی باران‌خواهی با نقش «کوسه» بیشتر در گرمسار، قم، بوشهر و شاهرود اجرا می‌شود. در اجرای این نمایش، شخصیت اصلی مردی است که چهره‌ای زشت دارد و نمادی از دیو خشکسالی است. مردم با شوخی و آواز، کوسه را کتک می‌زنند تا دیو خشکی شکست بخورد و باران ببارد.
عروسک باران‌خواهی
ژیلا مشیری، پژوهشگر پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه عروسک‌های باران در مناطق مختلف به نام‌های مختلف خوانده می‌شود، ولی در واقع در نوع برگزاری مراسم مشابهت‌های فراوان با هم دارند، می‌گوید: «این عروسک‌ها ساخته دست زنانند و این خود نشانی است، از آناهیتا؛ ایزد بانوی آب که در تمام اسطوره‌ها و در تمام نشانه‌ها زن بوده است. به نظر می‌رسد رسم عروسک‌باران ادامه رسم کوسه باشد که به شکل تغییر یافته انجام می‌شود. حتی ترانه‌ها نیز نیز در مناطق مختلف شبیه به‌هم بوده و تغییرات خیلی کوچک در مناطق مختلف مشاهده می‌شود.»
عروسک باران معمولا بدنه‌ای چوبی دارد که بر آن لباس می‌پوشانند تا به صورت آدمکی پارچه‌ای در آید. بچه‌ها عروسک را در کوچه‌ها می‌گردانند و جلو هر خانه‌ای، شعری می‌خوانند و از خدا باران طلب می‌کنند. سپس صاحب‌خانه به کودکان مقداری شیرینی و آجیل می‌دهد. این رسم بیشتر در خراسان، کاشان، ملارد (با نام چمچه خاتون)، سمنان و سیرجان رواج دارد.
پختن آش و نان نذری
یکی از مراسم‌هایی که برای طلب باران تقریبا در همه مناطق ایران انجام می‌شود، پختن آش نذری است. برای این منظور هر کدام از صاحب‌خانه‌ها، مقداری از مواد لازم پختن آش را تهیه می‌کنند. در هنگام پختن آش، دعای طلب‌باران می‌خوانند و بعد از پختن، آش را بین افراد تقسیم می‌کنند. در شهر کرمان، سیرجان، سبزوار، بیرجند، کازرون این رسم رواج بیشتری دارد. برای پختن نان هم این مراسم با تهیه آرد در همراهی همسایگان انجام می‌شود.
نیایش، نماز و دعای باران
آیین دعا و نیایش باران معمولا در مصلاها یا در مکان‌های مقدس مانند مسجد و امامزاده انجام می‌شود و نماز و دعاهایی از جمله دعای یاد شده از صحیفه سجادیه خوانده می‌شود. ژیلا مشیری می‌گوید: «هنگام بیرون‌رفتن از شهر برای دعای باران، رسم‌ها و آیینهایی مختلفی است. از جمله بردن نوزادان و اطفال و رها کردن آنان در بیابان، تا صدای‌گریه آن‌ها در همه جا بپیچد. یا بردن بره‌ها و گوسفندان در حالی‌که صدای بع بع آن‌ها همه جا را پوشانده است. گریستن کودکان و ریختن اشک علاوه بر اینکه برای به رحم آوردن دل خداوند است تا رحم کند و باران ببارد.»
قربانی کردن
رسم قربانی کردن یکی دیگر از آیین‌ها برای طلب باران است که به گفته ژیلا مشیری، پژوهشگر پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، معمولا این قربانی کردن کنار چشمه یا یک رودخانه صورت می‌گیرد و گوشت آن بین فقرا و مستمندان توزیع می‌شود. هزینه گوسفند برای قربانی کردن نیز از سوی مردم جمع آوری می‌شود. برای تبرک و زیاد شدن آب چشمه کمی از خون قربانی درون چشمه یا رودخانه ریخته می‌شود.
