خبرگزاری مهر، گروه استانها: حاشیه‌نشینی طی سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های اجتماعی بیرجند تبدیل شده است؛ به‌ویژه در محلات قدیمی و هویتی شهر که در اثر مهاجرت، تراکم جمعیت و ضعف زیرساخت‌ها با چالش‌هایی مانند افزایش آسیب‌های اجتماعی مواجه شده‌اند.
مرکز خراسان جنوبی، همواره به‌عنوان شهری پاکیزه و دارای محلاتی با بافت تاریخی و فرهنگی غنی شناخته شده است. محلاتی مانند موسی بن جعفر و الهیه بیرجند، به‌عنوان شناسنامه هویتی شهر، محل رشد و پرورش بسیاری از مفاخر و نخبگان استان بوده‌اند. این محلات با خانه‌های قدیمی، کوچه‌های باریک و بافت خشتی، هنوز هویت تاریخی خود را حفظ کرده‌اند، هرچند مهاجرت به جنوب شهر و توسعه شهرنشینی باعث تغییر جمعیت و ورود مهاجران به این محله‌ها شده است.
این تغییر جمعیتی، اگرچه باعث رونق نسبی شده، اما مشکلاتی مانند تراکم جمعیت، آسیب‌های اجتماعی و حضور معتادان و سارقان را نیز به همراه داشته است. شهروندان این محلات بارها از افزایش آسیب‌ها و ناامنی‌ها گلایه کرده‌اند. در این راستا، نهادهای مسئول، از جمله شهرداری، آموزش و پرورش و سازمان‌های مردم‌نهاد، با اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری و پروژه‌های محله‌محور، تلاش کرده‌اند تا شرایط زندگی در این مناطق بهبود یابد و بستر مشارکت اجتماعی فراهم شود.
یکی از نمونه‌های موفق این رویکرد، طرح «مدرسه اجتماعی» است که در دبیرستان سلمان فارسی محله موسی بن جعفر بیرجند اجرا شده و توانسته الگویی موفق برای توانمندسازی محله‌ها ایجاد کند.
«مدرسه اجتماعی»، تلاش دارد با تکیه بر ظرفیت ساکنان و نهادهای محلی، شرایط زندگی در این مناطق در معرضآسیب را بهبود بخشد و الگوی نوینی از مدیریت محله‌محور ارائه دهد.
مدرسه اجتماعی؛ تحولی در محله‌های کم‌برخوردار
طرح مدرسه اجتماعی با ابتکار سید مصطفی حسینی، مجری این پروژه در خراسان جنوبی، با هدف ارتقای کیفیت زندگی محله‌های کم‌برخوردار و افزایش مشارکت مردمی آغاز شده است. این طرح، با تمرکز بر نقش دانش‌آموزان به‌عنوان سفیران اجتماعی، توانسته مشارکت فعال ۳۳۰ دانش‌آموز را در محله‌های هدف جلب کند و نقش مهمی در کاهش آسیب‌های اجتماعی و افزایش تعاملات فرهنگی و اجتماعی ایفا کند.
حسینی در گفتگو با خبرنگار مهر توضیح داد: مدرسه اجتماعی به معنای واقعی یک فراخوان مردمی است؛ یعنی مردم در همه مراحل تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت بر برنامه‌های محله‌هایشان نقش داشته باشند. هدف ما این است که مشارکت مردم به صورت عملی و مؤثر در توسعه محله‌ها تحقق یابد.
وی افزود: دانش‌آموزان نه تنها در فعالیت‌های آموزشی و مهارتی حضور دارند، بلکه در برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی محله خود نیز مشارکت می‌کنند و این امر، مدرسه اجتماعی را به مرکز تغییرات محله‌ای تبدیل کرده است.
دستاوردهای مالی و برنامه‌های اجرایی
یکی از نکات برجسته این طرح، جذب بیش از ۲۲ میلیارد ریال اعتبار از منابع مختلف برای اجرای برنامه‌های اجتماعی و فرهنگی است. این منابع در زمینه‌هایی مانند آموزش مهارتی، ورزش، تغذیه، اوقات فراغت و کارآفرینی هزینه شده و باعث ارتقای سطح زندگی ساکنان محله‌ها و به‌ویژه دانش‌آموزان شده است.
حسینی در این زمینه بیان کرد: این اعتبار صرف ایجاد فرصت‌های شغلی، آموزش مهارت‌های جدید و برگزاری دوره‌های آموزشی در محله‌ها شده است. این منابع به طور مستقیم در جهت ارتقای کیفیت زندگی مردم مصرف می‌شوند و نتیجه ملموسی در کاهش آسیب‌های اجتماعی داشته‌اند.
یکی از نکات کلیدی مدرسه اجتماعی، توجه ویژه به مشارکت مردمی است. مجری طرح تأکید کرده که همه فعالیت‌ها برای مردم، با مردم و تحت نظارت مردم انجام می‌شود و هشت پله مشارکت در این پروژه تعریف شده که در بالاترین سطح، تصمیم‌ها و اجرای برنامه‌ها کاملاً با مردم خواهد بود.
حسینی گفت: پله هشتم مشارکت، جایی است که همه امور با مردم انجام می‌شود. این روش، نه تنها باعث همبستگی اجتماعی شده، بلکه اعتماد عمومی و همکاری بین مردم و مسئولان را تقویت کرده است.
مدرسه اجتماعی و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان
یکی از دستاوردهای قابل توجه مدرسه اجتماعی، تأثیر مثبت آن بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان است.
به گفته حسینی، در دبیرستان سلمان فارسی، میانگین نمرات ۸۰ دانش‌آموز از ۱۰۰ نفر بالای ۱۹ است که نشان‌دهنده تأثیر مستقیم فعالیت‌های مشارکتی و اجتماعی بر بهبود کیفیت آموزش و انگیزه تحصیلی دانش‌آموزان است.
حسینی افزود: این تجربه موفق در صدد است تا در ۱۴ مدرسه دیگر استان نیز اجرا شود و به الگویی کشوری برای ارتقای سطح آموزش و توسعه محله‌ای تبدیل گردد.
طرح مدیریت محله‌محور که هم‌زمان با مدرسه اجتماعی اجرا می‌شود، بر محوریت مساجد و مشارکت مردم استوار است.
حجت‌الاسلام دهقانی، مدیر مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان جنوبی، در این زمینه اظهار داشت: مسجد قلب تپنده محله و محور اصلی مدیریت محله‌محور است. همراه با بسیج و مردم، مساجد می‌توانند نقش مغز متفکر در تصمیم‌گیری‌های محله‌ای ایفا کنند.
وی افزود: در این طرح، تمامی امور محله‌ها باید از مردم، با مردم و برای مردم باشد و ساکنان محله‌ها در شناخت نیازها، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت نقش اصلی را ایفا کنند. هدف ما توانمندسازی محلات و واگذاری مدیریت به مردم است، نه تنها حل مشکلات مقطعی.
دهقانی همچنین با اشاره به ظرفیت مساجد و نخبگان محلی گفت: در استان بیش از ۲۱۰۰ مسجد و ۵۰۰۰ کارگزار فعال داریم که می‌توانند بازوی توانمند این طرح باشند و روند تصمیم‌گیری و اجرای برنامه‌ها کاملاً مردمی خواهد بود.
مدرسه سلمان فارسی؛ مرکز آموزشی، فرهنگی و مهارتی
خسروی، مدیر دبیرستان سلمان فارسی به مهر گفت: هدف اصلی این طرح کاهش آسیب‌های اجتماعی و ارتقای مهارت‌های دانش‌آموزان است. با همراهی خیرین و آموزش و پرورش، این مدرسه به مجموعه‌ای آموزشی، فرهنگی و مهارتی تبدیل شده است.
وی افزود: اقدامات متعددی از جمله نقاشی دیواری، کلاس‌های هوشمند، زمین چمن مصنوعی، کارگاه مهارت‌آموزی و پنل خورشیدی اجرا شده و تا امروز بیش از ۸۲۰ میلیون تومان منابع مالی جذب شده است. این اقدامات نه تنها کیفیت آموزشی، بلکه تعاملات اجتماعی و فرهنگی محله را نیز تقویت کرده است.
یک سال از اجرای طرح مدرسه اجتماعی می‌گذرد و نتایج آن به وضوح قابل مشاهده است. دانش‌آموزان مشارکت فعال دارند، میانگین نمرات تحصیلی افزایش یافته و تعاملات اجتماعی و فرهنگی در محله موسی بن جعفر بهبود یافته است. حضور مساجد، بسیج و مشارکت مستقیم مردم، باعث شده است تا محله‌ها به الگوی موفقی برای توسعه محله‌محور تبدیل شوند.
با توجه به موفقیت این طرح در خراسان جنوبی، می‌توان انتظار داشت که مدل مدرسه اجتماعی و مدیریت محله‌محور به الگویی ملی تبدیل شود؛ الگویی که توسعه پایدار محلات، کاهش آسیب‌های اجتماعی و ارتقای مشارکت مردمی را با هم تلفیق می‌کند.
میر محمد مودی، مدیرکل راه و شهرسازی خراسان جنوبی نیز در گفتگو با مهر از اختصاص بیش از ۸۰۰ تن قیر رایگان به شهرداری بیرجند به ارزش تقریبی ۱۶ میلیارد تومان در قالب طرح بازآفرینی شهر به محلات هدف در مرکز خراسان جنوبی خبر داد و گفت: این قیر برای روکش آسفالت معابر داخل محلات هدف بازآفرینی شهری اختصاص یافته است.
وی همچنین یادآور شد: در شهر بیرجند پروژه‌های متعددی در حال انجام است که از آن جمله می‌توان به احداث مدرسه، سالن ورزشی، کتابخانه، خانه محله، کانال جمع‌آوری آب‌های سطحی، احداث فضای سبز، بهسازی معابر شهری و پیاده‌روسازی در محله‌های موسی بن جعفر و کارگران اشاره کرد.
مودی تصریح کرد: این اقدامات در راستای ارتقای کیفیت زندگی شهروندان و بهبود زیرساخت‌های شهری انجام می‌شود و همکاری‌های بین‌بخشی میان شهرداری و اداره کل راه و شهرسازی استان ادامه خواهد داشت.
تجربه موفق مدرسه اجتماعی سلمان فارسی نشان می‌دهد که با مشارکت مردم و دانش‌آموزان، می‌توان محله‌ها را از آسیب‌های اجتماعی نجات داد و بستری برای توسعه پایدار و زندگی بهتر شهروندان ایجاد کرد. این مدل، الگویی است که می‌تواند در دیگر محلات خراسان جنوبی و حتی سراسر کشور اجرا شود.
