نازیلا حقیقتی در روزنامه "پیام ما" نوشت: بیستمین گزارش «ریسک‌های جهانی ۲۰۲۵»* مؤسسه جهانی اقتصاد، تصویری هشداردهنده از جهانی شکننده و پاره‌پاره ارائه می‌دهد؛ جهانی که تهدیدات ژئوپلیتیکی، زیست‌محیطی، اجتماعی و فناوری هم‌زمان بر ثبات و پیشرفت سایه افکنده‌اند. برای خاورمیانه و ایران، منطقه‌ای با وابستگی‌های انرژی، ساختارهای سیاسی حساس و آسیب‌پذیری‌های محیط‌زیستی، این ریسک‌ها معنای ویژه‌ای دارند. این مقاله با تحلیل ریسک‌ها و پیامدهای منطقه‌ای، توصیه‌هایی سیاستی و عملی برای تابآوری و مدیریت بحران ارائه می‌دهد.
ریسک ژئوپلیتیک: نزاع‌های مسلحانه و فروپاشی نظم منطقه‌ای
گزارش WEF نشان می‌دهد درگیری‌های مسلحانه مبتنی‌بر دولت‌ها، یکی از جدی‌ترین تهدیدهای کوتاه‌مدت جهان در ۲۰۲۵ است. برای خاورمیانه، این ریسک به‌معنای تشدید تنش‌های منطقه‌ای، تهدید مسیرهای حیاتی انرژی مانند تنگه هرمز و بی‌ثباتی اقتصادی سریع است. پیامدهای اقتصادی ملموس، از نوسان قیمت نفت تا اختلال در تجارت و افزایش هزینه‌های امنیتی، تجربه‌ای واقعی برای ایران و همسایگانش رقم می‌زند.
پیام برای ایران: تقویت تابآوری اقتصادی، تنوع‌بخشی بازارهای انرژی و سیاست‌های دیپلماسی فعال، از اولویت‌های فوری است.
خشم اقلیمی: خشکسالی، کشاورزی شکننده و موج مهاجرت
در افق ده‌ساله، تغییرات شدید اقلیمی و فروپاشی اکوسیستم‌ها به‌عنوان ریسک‌های بلندمدت برجسته شده‌اند. خاورمیانه پیش‌تر نیز با کم‌آبی، گرمازدگی و کاهش تولید کشاورزی مواجه بوده است و این روند می‌تواند امنیت غذایی، منابع آب و مهاجرت داخلی و فرامرزی را تحت فشار قرار دهد.
اقدامات پیشنهادی: سرمایه‌گذاری در فناوری‌های آبیاری کم‌مصرف و بازچرخانی آب، توسعه زیرساخت‌های ذخیره‌سازی غذایی، و طراحی سیاست‌های جبران اجتماعی برای جمعیت‌های آسیب‌پذیر ضروری است. همکاری منطقه‌ای برای مدیریت منابع مشترک آبی نیز باید در دستورکار دیپلماسی محیط‌زیستی قرار گیرد.
انرژی و زنجیره تأمین: شکنندگی بازار و فرصت‌های ژئوپلیتیک
اختلال در مسیرهای حیاتی انرژی، مانند تنگه هرمز، می‌تواند ظرف هفته‌ها شوک‌های قیمتی و نوسان‌های شدید بازار ایجاد کند. برای ایران، هم تهدید و هم فرصت وجود دارد؛ تهدید از منظر فشار بر معیشت و ثبات اقتصادی، و فرصت از منظر بازسازی نفوذ ژئوپلیتیک از طریق مدیریت عرضه انرژی و همکاری منطقه‌ای.
توصیه: طراحی برنامه‌های اضطراری برای تضمین صادرات و واردات ضروری، تنوع‌بخشی مشتریان و مسیرهای صادراتی، و مکانیسم‌های مالی ضدشوک، همراه با گفت‌وگوی منطقه‌ای برای امن‌سازی مسیرهای دریایی.
فضای اطلاعات: گمراهی دیجیتال و قطب‌بندی اجتماعی
اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده، تهدیدی جدی برای ثبات داخلی محسوب می‌شوند. شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال، در کنار فناوری‌های هوش مصنوعی، ظرفیت تولید محتوای جعلی را افزایش داده و شکاف‌های اجتماعی را عمیق‌تر می‌کنند.
راهکارها: برنامه‌های آموزش سواد رسانه‌ای، تقویت شفافیت اطلاعاتی دولت‌ها، ایجاد نهادهای مستقل حقیقت‌یاب و تدوین چارچوب‌های قانونی متوازن برای مقابله با اطلاعات مضر بدون خدشه به آزادی بیان.
فشار اقتصادی و اجتماعی: نابرابری، تورم و تابآوری تهدیدشده
نابرابری، تورم، تحریم‌ها و شوک‌های اقتصادی ناشی از تنش‌های منطقه‌ای می‌توانند تابآوری اجتماعی را تضعیف کنند. فشار بر اقشار آسیب‌پذیر و قطب‌بندی سیاسی از پیامدهای محتمل این وضعیت است.
پیشنهاد سیاستی: تقویت شبکه‌های ایمنی اجتماعی، هدف‌گذاری یارانه‌ها به‌سمت نیازمندان واقعی و سیاست‌های پولی و مالی با تمرکز بر کنترل تورم و حمایت از رشد مولد. شفاف‌سازی در هزینه‌کرد بودجه و مدیریت دولتی برای احیای سرمایه اجتماعی نیز ضروری است.
امنیت زیرساخت‌ها و مخاطرات هسته‌ای: محافظت از دارایی‌های حیاتی
حفاظت از زیرساخت‌های حساس، از جمله انرژی هسته‌ای، در شرایط تنش‌های منطقه‌ای و تهدیدات بالقوه اهمیت حیاتی دارد. تعامل شفاف با نهادهای بین‌المللی، تضمین الزامات ایمنی و فراهم آوردن دسترسی نظارتی مستقل، از اقدامات ضروری است.
سناریوهای منطقه‌ای: از بدترین حالت تا چشم‌انداز همکاری
۱. سناریوی بدترین حالت: ادامه تنش و اختلال در انرژی شوک قیمتی، کاهش درآمد ارزی، بحران معیشت.
تدابیر: ذخیره استراتژیک غذا و سوخت، طرح‌های حمایتی اضطراری، دیپلماسی فعال.
۲. سناریوی میانی: نزاع منطقه‌ای محدود اما پایدار فشار اقتصادی و اجتماعی بلندمدت.
تدابیر: اصلاح سیاست‌های رفاهی، تقویت شبکه سلامت و آموزش، برنامه‌های اشتغال‌زایی محلی.
۳. سناریوی مطلوب: کاهش تنش و همکاری منطقه‌ای فرصت بازسازی اقتصادی و سرمایه‌گذاری در انرژی پاک.
تدابیر: سرمایه‌گذاری در اقتصاد سبز، ارتقای زیرساخت‌ها و مشارکت منطقه‌ای.
توصیه‌های عملی: تابآوری، حکمرانی و دیپلماسی فعال
تابآوری زنجیره تأمین: تضمین واردات کالاهای حیاتی، ذخیره‌سازی استراتژیک و تنوع‌بخشی بازارها.
مدیریت آب و کشاورزی مقاوم: فناوری‌های آبیاری کم‌مصرف، آب‌برداری و بهره‌وری زمین.
حکمرانی اطلاعات و سواد رسانه‌ای: آموزش عمومی، حمایت از رسانه‌های مستقل، نهادهای حقیقت‌یاب.
دیپلماسی فعال و چندسطحی: تعامل با بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی برای کاهش تنش‌ها و حفاظت زیرساخت‌ها.
حکمرانی فناوری هوش مصنوعی: چارچوب‌های اخلاقی و قانونی، شفاف‌سازی الگوریتمی و حفاظت داده‌های شهروندان.
آزادی‌های اجتماعی؛ زیرساخت پنهان تابآوری
در جهانی که بحران‌های پی‌درپی، ثبات را به خاطره‌ای دور تبدیل کرده‌اند، تابآوری صرفاً محصول قدرت اقتصادی یا توان نظامی نیست؛ بلکه پیش از هر چیز، بر شانه‌های اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی استوار است. تجربه جهانی نشان می‌دهد جوامعی که از آزادی‌های اجتماعی گسترده‌تر، شفافیت نهادی و امکان مشارکت واقعی شهروندان برخوردارند، نه‌تنها در برابر بحران‌ها پایدارتر می‌مانند، بلکه در جذب سرمایه و بازسازی آینده نیز کامیاب‌ترند.
در ایران و خاورمیانه، توسعه پایدار بدون حضور فعال مردم، نهادهای مدنی و مشارکت در تصمیم‌سازی ناممکن است. آزادی بیان مسئولانه، شفافیت در حکمرانی و تضمین امنیت فعالیت مدنی، زمینه‌ساز اعتماد، کاهش شکاف‌های اجتماعی و تقویت انگیزه سرمایه‌گذاری خواهد شد. بی آن، حتی بزرگ‌ترین پروژه‌ها نیز بر زمینی سست بنا می‌شوند؛ پرهزینه، ناپایدار و تهی از مشروعیت اجتماعی
تابآوری، پیش از آنکه یک مفهوم فنی باشد، یک پیمان نانوشته میان دولت و جامعه است؛ پیمانی که اگر گسسته شود، هیچ سازه‌ای -حتی از فولاد- دوام نمی‌آورد.
گزارش ریسک‌های جهانی ۲۰۲۵ تصویری هشداردهنده از مسیر پیش رو ارائه می‌دهد. تهدیدات ژئوپلیتیک، فشار اقلیمی، اطلاعات نادرست و نابرابری اقتصادی، شرایط جهان و به‌ویژه خاورمیانه و ایران را شکننده‌تر کرده است. بااین‌حال، فرصت بازاندیشی و طراحی سیاست‌های تاب‌آورانه، همکاری منطقه‌ای و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مقاوم، هنوز وجود دارد. جهانی که در آستانه طوفان است، می‌تواند مسیر خود را با تصمیم‌گیری هوشمند و اقدامات پیشگیرانه باز یابد.
