به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در ایران، هر کوه بلند تنها یک توده سنگ و خاک نیست؛ آن‌ها نقش‌هایی فراتر از تصور در شکل‌گیری آب و هوا دارند. وقتی بادهای مرطوب مدیترانه‌ای یا حتی مونسون‌های دور هند به سمت فلات مرکزی می‌آیند، اولین مانعشان کوه‌ها هستند. حمیدرضا رمضانی، کارشناس ارشد آب در دماوند، می‌گوید: «کوه‌ها مانند سدهایی طبیعی عمل می‌کنند و مسیر باد و بارش را تغییر می‌دهند.»
او با تأکید بر پدیده‌ای به نام صعود اوروگرافیک توضیح می‌دهد: «وقتی توده هوای مرطوب به دامنه کوه می‌رسد، مجبور است بالا رود. با بالا رفتن، دما کاهش می‌یابد، رطوبت متراکم می‌شود، ابر شکل می‌گیرد و در نهایت بارش رخ می‌دهد.» همین سازوکار باعث شده که دامنه‌های غربی زاگرس جزو پر باران‌ترین نقاط ایران باشند. در مقابل، بخش‌هایی از فلات مرکزی و شرق ایران در سایه باران قرار دارند و به مناطق خشک کشور تبدیل شده‌اند؛ همان مناطقی که یزد، کرمان و اصفهان را شامل می‌شوند.
رمضانی ادامه می‌دهد: «البرز با ارتفاع زیادش از نفوذ هوای سرد سیبری به جنوب جلوگیری می‌کند و زاگرس مسیر بادهای مدیترانه‌ای را تغییر داده و آن‌ها را مجبور به صعود می‌کند. حتی کوههای شرق ایران نفوذ رطوبت مونسون هند را محدود می‌کنند.» این یعنی کوه‌ها نه فقط بارش، بلکه الگوهای کلی آب و هوای کشور را نیز تعیین می‌کنند.
در تابستان، اختلاف دمای شب و روز در ارتفاعات باعث شکل‌گیری ابرهای همرفتی یا کومولوس می‌شود. این ابرها گاهی به بارش‌های رگباری و حتی تگرگ منجر می‌شوند. رمضانی خاطرنشان می‌کند: «بخش بزرگی از پهنه‌های کشور در بادپناه قرار دارند و بارش این مناطق معمولاً کمتر از مناطق رو به باد است.» این تفاوت بین مناطق بادگیر و بادپناه، یکی از عوامل اصلی نابرابری بارش در ایران است.
نکته‌ای که کمتر به آن توجه می‌شود، اهمیت مکانیکی صعود هوا است. رمضانی می‌گوید: «در ایران، به دلیل وجود رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس و برخورد سامانه‌های بارشی از جهات مختلف، صعود مکانیکی تعیین‌کننده بخش بزرگی از مقدار بارش کشور است.» به عبارت دیگر، بارش شمال رشته‌کوه البرز و غرب زاگرس به‌مراتب بیشتر از جنوب البرز و شرق زاگرس است.
این روایت علمی، تصویری روشن از نقش تعیین‌کننده کوه‌ها در اکوسیستم ایران ارائه می‌دهد. کوه‌ها نه تنها منابع طبیعی بلکه معماران آب و هوا هستند؛ سدهایی که رطوبت را مهار می‌کنند، مسیر بادها را تنظیم می‌کنند و سهم مناطق خشک و پر باران را مشخص می‌سازند. بدون درک این سازوکارها، برنامه‌ریزی برای کشاورزی، مدیریت منابع آب و حتی توسعه شهری در ایران، شبیه ساختن خانه‌ای روی شن است: ظاهراً محکم، اما بی‌ثبات و ناپایدار.
