قابلیت جدید پلتفرم ایکس که برای شفافیت بیشتر لوکیشن کاربران طراحی شده بود، ناخواسته به افشاگر بزرگ‌ترین تبعیض دیجیتال در ایران تبدیل شد. درحالی‌که میلیون‌ها کاربر ایرانی برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی مجبور به استفاده از فیلترشکن و تغییر آی‌پی خود هستند، نمایش نام «ایران» در بخش «Account Based In» برخی حساب‌های کاربری خاص، پرده از حقیقتی برداشت که سال‌ها انکار می‌شد: وجود اینترنت طبقاتی و دسترسی بدون فیلتر برای قشری خاص. دیجیاتو در این گزارش این رانت اینترنتی را که حالا به نمادی از شکاف میان مردم و مسئولین تبدیل شده را بررسی می‌کند.
فهرست مطالب
سیم‌کارت سفید، به سیم‌کارت‌هایی اطلاق می‌شود که برخلاف سرویس‌های عمومی ارائه شده به شهروندان، محدودیتی در دسترسی به تعدادی از وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌های خارجی بر روی آن‌ها اعمال نشده است. درحالی‌که ساختار فیلترینگ در ایران بر اساس مسدودسازی آی‌پی‌ها و پروتکل‌های خاص عمل می‌کند، این سیم‌کارت‌ها در لایه دسترسی در لیست سفید قرار دارند.
این نوع دسترسی که در ادبیات رسمی گاهی با عناوینی نظیر «اینترنت خبرنگاری»، «اینترنت تخصصی» یا «اینترنت حرفه‌ای» از آن یاد می‌شود، در عمل به معنای عبور قانونی و بدون دردسر از سد فیلترینگ است. دارندگان این سیم‌کارت‌ها بدون نیاز به خرید فیلترشکن، کاهش سرعت ناشی از تونل‌زنی یا نگرانی از بابت قطع و وصل شدن وی‌پی‌ان‌ها، به محتوای وب جهانی دسترسی دارند. امتیازی که برای کسب‌وکارهای دیجیتال، گیمرها، فریلنسرها و عموم مردم در دسترس نیست.
از منظر فنی، ترافیک این سیم‌کارت‌ها با ترافیک عادی تفاوت دارد. دیتای مصرفی این کاربران بدون عبور از میانی‌باکس‌های فیلترینگ که وظیفه مسدودسازی یا اختلال در پروتکل‌های رمزنگاری شده را دارند، مستقیماً به گیت‌وی‌های بین‌المللی هدایت می‌شود. همین تفاوت ساختاری است که باعث شد که ایکس بتواند موقعیت جغرافیایی واقعی این کاربران را تشخیص دهد.
گرچه شایعات مربوط به اینترنت طبقاتی و خطوط خاص سال‌هاست که در فضای مجازی شنیده می‌شود، اما نقطه عطف این ماجرا، به‌روزرسانی اخیر پلتفرم ایکس بود. ایلان ماسک و تیم فنی ایکس در راستای مقابله با ربات‌ها و افزایش شفافیت، قابلیتی را تحت عنوان Account Based In فعال کردند که کشور محل اتصال اصلی کاربر را نمایش می‌دهد.
برای کاربر عادی ایرانی که همیشه با وی‌پی‌ان متصل می‌شود، این لوکیشن معمولاً کشورهایی مانند هلند، آلمان، فرانسه یا آمریکا را نشان می‌دهد، کشورهایی که کاربران از طریق وی‌پی‌ان آن‌ها به اینترنت متصل می‌شوند. در همین حین کاربران متوجه شدند که در پروفایل برخی از مقامات، نمایندگان مجلس، فعالان رسانه‌ای لوکیشن Iran درج شده است.
این داده یک معنا بیشتر نداشت و نشان داد که این افراد بدون استفاده از ابزارهای تغییر آی‌پی و با آی‌پی مستقیم ایران به توییتر متصل شده‌اند. از آنجا که ایکس (توییتر سابق) در ایران فیلتر است، اتصال مستقیم تنها با داشتن اینترنت سفید امکان‌پذیر است. این افشاگری، جرقه‌ای بود بر انبار باروت خشم عمومی نسبت به فیلترینگ که حالا با مستندات، وجود اینترنت طبقاتی در فضای آنلاین را اثبات می‌کرد.
بررسی گزارش‌های جدید نشان می‌دهد که ماجرای سیم‌کارت‌های سفید در ابتدا با تعدادی بسیار محدود آغاز شد. مشاور معاونت اطلاع رسانی دفتر رییس‌جمهور اعلام کرده در شروع این طرح، تنها حدود ۱۰۰ سیم‌کارت با قابلیت دسترسی آزاد به اینترنت فعال بود که هدف از آن، تسهیل دسترسی خبرنگاران و از اهالی رسانه به منابع جهانی وب عنوان می‌شد.
اما اکنون آمارها حکایت از تغییری بزرگ دارند و گفته شده که تعداد این سیم‌کارت‌ها به ۵۰ هزار عدد رسیده است. این جهش خیره‌کننده در تیراژ سیم‌کارت‌های بدون فیلتر، نشان می‌دهد که این ابزار از یک راهکار محدود فراتر رفته و به امکانی گسترده برای برخی از اقشار تبدیل شده است.
بررسی‌های انجام شده توسط کاربران و رسانه‌ها نشان می‌دهد که طیف وسیعی از مسئولین و افراد دولت از این امکان بهره‌مند هستند. نکته کنایه‌آمیز ماجرا حضور کسانی در این لیست است که خود از طراحان یا حامیان طرح‌های محدودسازی اینترنت مانند طرح صیانت بوده‌اند.
یکی از پرحاشیه‌ترین موارد افشا شده در لیست دارندگان اینترنت بدون فیلتر، مربوط به «فاطمه مهاجرانی»، سخنگوی دولت چهاردهم است. درحالی‌که او بارها در تریبون‌های رسمی و گفتگو با رسانه‌ها با قاطعیت اعلام کرده بود که دولت هیچ اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد و این شیوه از دسترسی «نه مبنای قانونی دارد و نه در دستور کار دولت است»، شواهد فنی ماجرا چیز دیگری را نشان می‌دهد.
اطلاعات حساب کاربری او در شبکه اجتماعی ایکس و ثبت لوکیشن ایران، تأیید می‌کند که مهاجرانی برخلاف عموم مردم که با سد فیلترینگ دست‌وپنج نرم می‌کنند، از سیم‌کارت سفید و اینترنت بدون محدودیت استفاده می‌کند.
«ستار هاشمی»، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، دیگر چهره شاخص کابینه است که نامش در لیست دارندگان اینترنت بدون فیلتر جلب توجه می‌کند. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که او به عنوان متولی اصلی زیرساخت‌های ارتباطی کشور، بارها با ادبیاتی صریح از وضعیت موجود اینترنت انتقاد کرده است.
هاشمی پیش‌تر فیلترینگ گسترده را عامل «آلودگی شبکه اینترنت ایران» دانسته و بارها با صراحت اعلام کرده بود که دولت چهاردهم هیچ اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد. بااین‌حال، داده‌های فنی حساب کاربری او در شبکه اجتماعی ایکس نشان می‌دهد که آقای وزیر در حالی از مضرات فیلترینگ و لزوم عدالت ارتباطی سخن می‌گوید که خود برای دسترسی به این پلتفرم، نیازی به استفاده از فیلترشکن ندارد و از سیم‌کارت سفید بهره‌مند است.
در ادامه دسته‌بندی و اسامی برخی از این افراد و نهادها که بر اساس داده‌های منتشر شده در ایکس شناسایی شده‌اند، آمده است:
| نام | سمت | وضعیت دسترسی |
| «فاطمه مهاجرانی» | سخنگوی دولت | لوکیشن ایران |
| «ستار هاشمی» | وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات | لوکیشن ایران |
| «محمدجعفر قائم‌پناه» | معاون اجرایی رئیس‌جمهور | لوکیشن ایران |
| «سید عباس عراقچی» | وزیر امور خارجه | لوکیشن ایران |
| «احمد میدری» | وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی | لوکیشن ایران |
شاید جنجالی‌ترین بخش این لیست، نمایندگانی باشند که در صحن مجلس از لزوم کنترل فضای مجازی سخن می‌گویند اما خود بدون هیچ کنترلی در آن فعالیت دارند.
| نام | سمت |
| «محمدباقر قالیباف» | رئیس مجلس شورای اسلامی |
| «امیرحسین ثابتی» | نماینده مجلس |
| «عبدالحسین روح الامینى» | نماینده مجلس |
| «بیژن نوباوه وطن» | نماینده مجلس |
| «سید علی یزدی‌خواه» | نماینده مجلس |
| «حمید رسایی» | نماینده مجلس |
در میان این اسامی، نام «حمید رسایی»، نماینده مجلس، همواره با دفاع آتشین از طرح‌های محدودکننده اینترنت مانند طرح صیانت گره خورده است. او در مناظره‌ی اخیر تلویزیونی خود، از آنچه ولنگاری فضای مجازی می‌نامد، انتقاد کرده و خواستار اعمال حاکمیت سفت‌وسخت بر اینترنت شده است.
اما نکته کنایه‌آمیز ماجرا اینجاست که رسایی برای رساندن همین پیام‌های ضد اینترنت آزاد، یکی از فعال‌ترین نمایندگان مجلس در شبکه‌های اجتماعی ایکس است. بررسی صفحه او نشان می‌دهد که حمید رسایی احتمالاً پشت سد فیلترینگی که خود مبلغ آن است، نمی‌ماند.
کسانی که سیاست‌گذاری فیلترینگ را بر عهده دارند نیز خود از عواقب تصمیماتشان مصون هستند.
«محمدباقر قالیباف»: رئیس مجلس شورای اسلامی، عضو شورای عالی فضای مجازی
رئیس مجلس شورای اسلامی و عضو حقوقی شورای عالی فضای مجازی، همواره بر لزوم «حکمرانی قانونمند» در فضای مجازی تاکید دارد. مجلس تحت ریاست او، میزبان جنجالی‌ترین طرح محدودسازی اینترنت یعنی طرح صیانت بود. بااین‌حال داده‌های منتشر شده نشان می‌دهد رئیس مجلس برای توییت زدن و فعالیت رسانه‌ای، منتظر قانونمند شدن پلتفرم‌های خارجی نمانده و از اینترنت بدون فیلتر استفاده می‌کند.
«غلام‌حسین اژه‌ای» رییس قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران
رئیس قوه قضاییه نیز در لیست استفاده‌کنندگان از اینترنت سفید قرار دارد. این در حالی است که «کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه» که مسئولیت مستقیم بسیاری از فیلترینگ‌ها را بر عهده دارد، زیر نظر دادستانی کل کشور فعالیت می‌کند. حضور نام عالی‌ترین مقام قضایی کشور در لیست کسانی که از سد فیلترینگ عبور کرده‌اند، پارادوکس عجیبی از اجرای قانون و معافیت از آن را به نمایش می‌گذارد.
«مرتضی آقاتهرانی»: رئیس کمیسیون فرهنگی و عضو شورای عالی فضای مجازی
شاید هیچ نامی در این لیست به اندازه رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس و عضو شورای عالی فضای مجازی، واکنش‌برانگیز نباشد. آقاتهرانی که از او به عنوان یکی از سرسخت‌ترین حامیان مسدودسازی و طراح اصلی «طرح صیانت» یاد می‌شود، در حالی برای محدود کردن پهنای باند و دسترسی مردم تلاش می‌کند که خود بدون هیچ محدودیتی به اینترنت جهانی متصل است.
«حسین دلیریان»: سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی
سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی که وظیفه دفاع از عملکرد این شورا را بر عهده دارد، خود برای ارتباط با مخاطبان در شبکه اجتماعی ایکس، از اینترنت طبقاتی استفاده می‌کند. دلیریان درحالی‌که بارها در مصاحبه‌هایش از لزوم تقویت پلتفرم‌های داخلی و ساماندهی خارجی‌ها سخن گفته، برای حضور در پلتفرم خارجی ایکس از رانت اینترنت بدون فیلتر بهره می‌برد.
علاوه بر مسئولین، لیست بلندی از فعالان رسانه‌ای، خبرنگاران خبرگزاری‌های رسمی و برخی سلبریتی‌ها نیز در این افشاگری دیده شدند. برخلاف کاربران عادی که برای دسترسی به منابع خبری دست‌اول و شبکه‌های اجتماعی باید از سد فیلترینگ عبور کنند، فضای تحریریه اکثر خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های رسمی کشور به اینترنت باز مجهز است. این دسترسی که گاهی تحت عنوان نیاز حرفه‌ای یا رصد اخبار توجیه می‌شود، باعث شده تا خبرنگاران و دبیران این رسانه‌ها تجربه‌ای متفاوت از اینترنت را نسبت به کاربران عادی تجربه کنند.
| نام رسانه | گرایش و وابستگی |
| خبرگزاری فارس | اصولگرا |
| خبرگزاری ایرنا | خبرگزاری رسمی دولت |
| خبرگزاری ایسنا | جهاد دانشگاهی |
| خبرگزاری مهر | سازمان تبلیغات اسلامی |
| خبرگزاری میزان | قوه قضاییه |
| باشگاه خبرنگاران جوان | صداوسیما |
| مشرق نیوز | اصولگرا |
| نورنیوز | نزدیک به شورای عالی امنیت ملی |
| همشهری | شهرداری تهران |
| روزنامه ایران | ارگان رسمی دولت |
| روزنامه جام‌جم | صداوسیما |
| روزنامه وطن امروز | اصولگرا |
| خبرآنلاین | اعتدال‌گرا |
| روزنامه اعتماد | اصلاح‌طلب |
| انصاف نیوز | اصلاح‌طلب |
| ایلنا | اصلاح‌طلب / خانه کارگر |
| سیتنا | حوزه فناوری و ارتباطات |
| هفت صبح | مستقل / فرهنگی-اجتماعی |
| اصلاحات نیوز | اصلاح‌طلب |
برخی از خبرنگاران این رسانه‌ها پس از افشای موضوع، بابت استفاده از این رانت عذرخواهی کردند و برخی دیگر آن را ابزار کار خود دانستند.
در میان فعالان رسانه‌ای، یکی از واکنش‌برانگیزترین نام‌های افشا شده در لیست دارندگان اینترنت طبقاتی، «محمدرضا شهبازی»، مجری برنامه تلویزیونی «پاورقی» است. این مجری صداوسیما که شهرتش را مدیون ادبیات تندش است، در حالی روی آنتن تلویزیون به توجیه سیاست‌های محدودسازی می‌پردازد که خود برای فعالیت در شبکه اجتماعی ایکس، نیازی به تحمل این محدودیت‌ها ندارد.
داده‌های حساب کاربری شهبازی نشان می‌دهد که او با استفاده از سیم‌کارت سفید و بدون سد فیلترینگ به این پلتفرم دسترسی دارد.
درحالی‌که سکوت یا توجیه، واکنش غالب بسیاری از چهره‌های رسانه‌ای به افشای لوکیشنشان بود، «رضا رشیدپور» مجری سابق تلویزیون، راه متفاوتی را در پیش گرفت و صراحتاً برخورداری از هرگونه رانت اینترنتی را تکذیب کرد.
او در پاسخ به پیگیری کاربران در پلتفرم ایکس، با انتشار توییتی کوتاه نوشت: «سیم‌کارت من عادی است.» این تکذیبیه در شرایطی منتشر شد که رشیدپور چند روز پیش از آن، در توییتی خطاب به رئیس‌جمهور و مدیران ارشد صداوسیما، از تداوم ممنوع‌الفعالیتی خود گلایه کرده و نوشته بود که حتی اجازه کار در پلتفرم‌های آنلاین را هم ندارد و «گوشه‌ای از خانه‌ام وطن، می‌نشینم به تماشا.»
در میان لیست دارندگان سیم‌کارت سفید، نام «علی اوجی»، بازیگر و تهیه‌کننده سینما، یکی از بحث‌برانگیزترین موارد است که ماهیت نیاز محور بودن این اینترنت‌ها را زیر سوال می‌برد.
بررسی‌های فنی نشان می‌دهد حساب کاربری او نیز با آی‌پی ایران و بدون فیلترشکن به شبکه متصل شده است آن هم در شرایطی که او عملاً در این پلتفرم هیچ فعالیتی ندارد. اوجی در مجموع تنها ۵ توییت در کارنامه خود دارد و از سال ۲۰۱۸ تاکنون هیچ پستی در شبکه اجتماعی ایکس منتشر نکرده است.
اختصاص اینترنت بدون فیلتر به فردی که سال‌هاست در این فضا خاموش است، این شائبه را تقویت می‌کند که سیم‌کارت‌های سفید نه بر اساس نیاز حرفه‌ای یا رسانه‌ای، بلکه به صورت فله‌ای در اختیار برخی از سلبریتی‌ها قرار گرفته است.
روند رسیدن به نقطه فعلی، حاصل یک شبه تصمیم نیست، بلکه نتیجه یک دهه سیاست‌گذاری برای لایه‌بندی دسترسی به اینترنت در ایران است.
در دولت یازدهم، ایده «فیلترینگ هوشمند» مطرح شد. هدف این بود که به جای مسدود سازی کامل یک پلتفرم مثل اینستاگرام، تنها محتوای مجرمانه آن حذف شود. این پروژه علیرغم صرف هزینه‌های میلیاردی، به دلیل رمزنگاری شدن پروتکل‌های پلتفرم‌های خارجی با شکست مواجه شد.
در جریان وقایع آبان ۹۸، ایران شاهد یک آزمایش بزرگ برای شبکه ملی اطلاعات بود. اینترنت بین‌الملل برای اکثر مردم قطع شد، اما در همان زمان، برخی نهادها، خبرگزاری‌ها و افراد خاص همچنان به اینترنت جهانی دسترسی داشتند. این نخستین نمایش عملیاتی از لیست سفید در مقیاس بزرگ بود.
با روی کار آمدن مجلس یازدهم و دولت سیزدهم، زمزمه‌های «اینترنت طبقاتی» جدی‌تر شد. طرح‌هایی با نام‌های مختلف مثل «اینترنت تخصصی»، «اینترنت کودک» و «وی‌پی‌ان قانونی» مطرح شدند. همچنین اتحادیه فناوران رایانه در مقطعی اعلام کرد که اعضای این صنف می‌توانند درخواست اینترنت بدون فیلتر بدهند.
هم‌زمان، صحبت‌هایی درباره طرحی برای ارائه اینترنت باز به اساتید دانشگاه و خبرنگاران شنیده شد. یکی از جدی‌ترین فازهای عملیاتی‌سازی اینترنت طبقاتی، پروژه «اینترنت باز دانشگاهی» بود که با محوریت رفع فیلتر پلتفرم‌های ویدیویی آموزشی کلید خورد. استدلال موافقان این طرح، از جمله برخی نمایندگان مجلس و مدیران وزارت علوم، این بود که «یوتیوب نه یک رسانه سرگرمی، بلکه بزرگ‌ترین دانشگاه جهان است» و بستن آن به روی محققان و دانشجویان، مانع پیشرفت علمی کشور می‌شود.
این دیدگاه سرانجام از سطح ایده فراتر رفت و به اجرا درآمد. در آبان ۱۴۰۴ «شورای صنفی کل دانشجویان دانشگاه تهران» اعلام کرد که یوتوب برای استفاده دانشجویان و اساتید در دسترس قرار گرفته است. این موضوع دوباره بحث اینترنت طبقاتی که مدام تکذیب می‌شد را دوباره سرزبان‌ها انداخت.
دولت نیز به این مسئله واکنش داد و فاطمه مهاجرانی اعلام کرد «کار دانشگاه زمین مانده بود، یوتیوب را برای‌شان باز کردیم» و مجددا تاکید کرد که دولت هیچ اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد. بااین‌حال این مسئله دستسرسی دانشجویان به یوتوب، از نظر بسیاری از کاربران اینترنت در ایران، مصداق بارز اینتر طبقاتی بود. کمی بعد از همین ماجرا و افشا شدن استفاده از سیم‌کارت سفید، مشخص شد که جدای از دانشجویان که دسترسی طبقاتی به یک پلتفرم داشتند، بعد گسترده‌تری از اینترنت طبقاتی به نمایش درآمد.
انتشار لیست دارندگان سیم‌کارت سفید، فراتر از یک بحث فنی، پیامدهای اجتماعی نیز داشته است. این ماجرا مفهوم «عدالت ارتباطی» را زیر سوال برد و احساس تبعیض را در جامعه تشدید کرد.
زمانی که یک دانشجو، پژوهشگر یا صاحب کسب‌وکارهای خرد برای دسترسی به یوتیوب یا تلگرام باید هزینه فیلترشکن بپردازد و خطرات امنیتی بدافزارها را به جان بخرد، مشاهده اینکه مسئولین همان کشور از اینترنت آزاد استفاده کنند، خشم نهفته‌ای را آزاد می‌کند. کاربران در شبکه‌های اجتماعی این وضعیت را با عبارت معروف رمان قلعه حیوانات توصیف کردند: «همه برابرند، اما برخی برابرترند.»
در همین حین حضور وزرای دولتی که وعده رفع فیلتر داده بود، در لیست استفاده‌کنندگان از سیم‌کارت سفید، به اعتماد همومی وارد کرد. شاید سوال افکار عمومی پس از این است ماجرا این باشد: «کسی که درد فیلترینگ را حس نمی‌کند، چگونه می‌تواند برای رفع آن تلاش کند؟»
ماجرای سیم‌کارت سفید نشان داد که فیلترینگ در ایران نه یک مانع برای همه، بلکه دیواری است که تنها دور مردم عادی کشیده شده است. مقامات و افراد منتخب، کلیدهای اختصاصی برای عبور از این دیوار را در جیب دارند و حالا که این کلیدها توسط شفافیت تکنولوژی برملا شده، توجیه ادامه وضعیت فیلترینگ برای سیاست‌گذاران دشوارتر از همیشه خواهد بود.
