تصور کنید یک روز صبح از خواب بیدار میشوید و یک ملودی شاهکار در ذهنتان میپیچد. با هیجان پشت پیانو مینشینید و آن را مینوازید، مطمئن از اینکه خالق یکی از زیباترین قطعات موسیقی جهان هستید. اما چند روز بعد، دوستتان به شما میگوید: «این که آهنگ معروف بیتلزه!» شما شوکه میشوید. قسم میخورید که هرگز قصد کپی کردن نداشتهاید و این ملودی واقعاً به شما الهام شده است.
آیا شما دروغ میگویید؟ خیر. شما قربانی یکی از عجیبترین و البته ترسناکترین خطاهای مغزی به نام کریپتومنزی شدهاید.
به گزارش چطور، در دنیایی که اصالت و خلاقیت ارزشمندترین داراییها هستند، کریپتومنزی یا حافظه پنهان میتواند کابوس هر هنرمند، نویسنده یا ایدهپردازی باشد. قصد داریم با نگاهی علمی به تاریکخانه حافظه سفر کنیم و ببینیم چگونه مغز ما گاهی خاطرات قدیمی را به عنوان ایدههای جدید به ما قالب میکند و چطور میتوانیم از این تله ذهنی فرار کنیم.
کریپتومنزی (Cryptomnesia) ترکیبی از دو واژه یونانی kryptos (پنهان) و mnesia (حافظه) است. در روانشناسی، این اصطلاح برای توصیف پدیدهای به کار میرود که در آن، فرد یک خاطره بازیابیشده را با یک ایده جدید و اورجینال اشتباه میگیرد.
به زبان سادهتر، شما چیزی را میخوانید، میشنوید یا میبینید؛ سپس فراموش میکنید که آن را دیدهاید (منبع فراموش میشود). مدتی بعد، همان اطلاعات دوباره به ذهنتان خطور میکند، اما چون برچسب خاطره روی آن نیست، مغزتان نتیجه میگیرد که: «این یک فکر جدید است که همین الان خلق کردم!»
این پدیده، نوعی سرقت ادبی ناخودآگاه است. فرد هیچ نیت بدی ندارد و صادقانه باور دارد که ایده متعلق به خودش است.
بسیار مهم است که کریپتومنزی را با سایر خطاهای حافظه اشتباه نگیریم:
تحقیقات عصبشناسی و روانشناختی، به ویژه مطالعات دکتر آلن براون و دانا مورفی نشان میدهد که کریپتومنزی ناشی از خطای تفکیک منبع است.
حافظه ما دو بخش اصلی دارد:
در پدیده کریپتومنزی، اتصال بین این دو بخش قطع میشود. اطلاعات در ذهن باقی میماند، اما برچسب منبع از روی آن کنده میشود. مغز که از ابهام متنفر است، برای پر کردن جای خالی منبع، یک فرضِ پیشفرض میسازد: «منبعش خودم هستم!»
تحقیقات نشان داده است که احتمال بروز این خطا در شرایط زیر بیشتر است:
شاید فکر کنید این اتفاق فقط برای افراد حواس پرت میافتد، اما تاریخ نشان میدهد که بزرگترین نوابغ نیز در دام کریپتومنزی افتادهاند.
یکی از معروفترین پروندههای حقوقی تاریخ موسیقی مربوط به جورج هریسون، عضو سابق گروه بیتلز است. او در سال ۱۹۷۰ آهنگ شاهکار My Sweet Lord را منتشر کرد. مدتی بعد، از او به خاطر شباهت عجیب این آهنگ با ترانه «He’s So Fine» گروه The Chiffons شکایت شد. هریسون در دادگاه قسم خورد که آگاهانه کپی نکرده است. قاضی پرونده در حکمی تاریخی اعلام کرد:
«من باور دارم که آقای هریسون آگاهانه سرقت ادبی نکرده است. اما ضمیر ناخودآگاه او این کار را انجام داده است. از نظر قانون، این همچنان نقض کپیرایت است، حتی اگر نیتِ کپیبرداری وجود نداشته باشد.»
هلن کلر، نویسنده و فعال نابینا و ناشنوا، در کودکی داستانی به نام «پادشاه یخبندان» نوشت. سالها بعد مشخص شد که این داستان شباهتهای زیادی به کتابی دارد که سالها پیش برای او خوانده شده بود. هلن کلر از این موضوع چنان وحشتزده و شرمگین شد که تا مدتها نوشتن داستان تخیلی را کنار گذاشت. او بعدها در زندگینامهاش نوشت:
«گاهی حس میکنم هیچ فکر و ایدهای واقعاً مال خودم نیست. همه چیزهایی که مینویسم انگار پژواک چیزهایی است که قبلاً خواندهام.»
فریدریش نیچه، فیلسوف بزرگ، در کتاب «چنین گفت زرتشت» فصلی دارد که تقریباً کلمه به کلمه مشابه متنی است که در نوجوانی خوانده بود. خواهرش بعدها تایید کرد که نیچه در جوانی آن کتاب را خوانده بود، اما هنگام نوشتن شاهکارش، کاملاً فراموش کرده بود که این ایده از کجا آمده و آن را محصول الهام درونی خود میدانست.
برای درک بهتر مرز باریک بین خطای ذهنی و جرم اخلاقی، جدول زیر را مطالعه کنید:
| ویژگی | کریپتومنزی | سرقت ادبی |
|---|---|---|
| آگاهی فرد | ناخودآگاه؛ فرد واقعاً نمیداند که کپی میکند. | آگاهانه؛ فرد میداند ایده متعلق به او نیست. |
| قصد و نیت | صادقانه؛ فرد قصد خلق اثر جدید دارد. | فریبکارانه؛ فرد قصد دزدیدن اعتبار دارد. |
| احساس درونی | هیجانِ کشف و خلاقیت (حس «اوره کا!») | ترس از لو رفتن یا بیتفاوتی اخلاقی |
| پیامد قانونی | همچنان مسئولیت قانونی دارد (نقض کپیرایت). | مسئولیت قانونی و اخلاقی سنگین دارد. |
برای نویسندگان، آهنگسازان، دانشجویان و هر کسی که با ایدهها سر و کار دارد، کریپتومنزی یک خطر شغلی جدی است. چگونه میتوانیم مطمئن شویم ایدههایمان واقعاً مال خودمان است؟
مهمترین پادزهر کریپتومنزی، مستندسازی است. هر وقت ایدهای جذاب میبینید یا میشنوید، آن را یادداشت کنید و حتماً منبع آن را هم بنویسید.
وقتی ایدهای درخشان ناگهان به ذهنتان میرسد، فوراً آن را منتشر نکنید. به آن زمان بدهید.
تحقیقات نشان میدهد کریپتومنزی در جلسات طوفان فکری گروهی بسیار شایع است. افراد ایدههای دیگران را میشنوند و دقایقی بعد، همان ایده را با کمی تغییر به عنوان پیشنهاد خودشان مطرح میکنند، بدون اینکه بدانند همین الان آن را شنیدهاند.
اگر هنگام خلق یک اثر حس کردید کار بیش از حد روان و آسان پیش میرود، شک کنید. خلاقیت معمولاً با چالش همراه است. اگر ملودی یا جملهای بیش از حد کامل و آشنا به نظر میرسد، احتمالاً بازپخش یک خاطره است، نه خلق یک اثر جدید.
اگر به موضوعات مربوط به خطاهای حافظه و کارکرد عجیب ذهن علاقهمندید، مطالعه منابع زیر پیشنهاد میشود:
پدیده کریپتومنزی به ما یادآوری میکند که ذهن انسان، یک دوربین فیلمبرداری دقیق نیست، بلکه یک راوی داستانسراست که گاهی برای پر کردن جاهای خالی، از تکههای پازلهای دیگران استفاده میکند.
این خطا، نشانه بیاخلاقی یا ضعف شما نیست؛ بلکه نشاندهنده این است که شما یک یادگیرنده هستید که اطلاعات را جذب میکند. با این حال، در دنیای حرفهای، مسئولیت تفکیک الهام از تقلید با ماست. با آگاهی از این باگِ مغزی و استفاده از راهکارهای مستندسازی، میتوانید از اصالت آثار خود محافظت کنید و با خیال راحتتری به ندای خلاقیت خود پاسخ دهید.
