یک سال قبل بشار اسد، رئیسجمهور پیشین سوریه با یک پرواز اختصاصی از دمشق به روسیه فرار کرد و پرونده ۶۱ سال حکومت حزب بعث در این کشور بسته شد. فروپاشی سریع حکومت اسد یکی از مهمترین رخدادهای خاورمیانه پس از تحولات ۷ اکتبر ۲۰۲۳ بود.
به گزارش فرارو، ایران یکی از اصلی ترین پشتیبانان اسد به خصوص پس از وقوع بهار عربی و آغاز جنگ داخلی در این کشور بود. سوریه در هلالی که با عنوان محور مقاومت در خاورمیانه شناخته میشود، نقش پل ارتباطی راهبردی را ایفا میکرد. وقوع جنگ داخلی در سوریه، فساد سیاسی و اقتصادی گسترده، تحریم و مشکلات معیشتی مردم این کشور از جمله دلایلی هستند که تحلیلگران برای فروپاشی سریع حکومت اسد طی کمتر از دو هفته جنگ بیان میکنند.
بشار اسد پس از آرام شدن نسبی فضای سوریه از لحاظ امنیتی و خسارتهایی که جنگ داخلی به بار آورده بود، تلاش کرد ارتباطات خود با جهان عرب را بازسازی کند. سوریه به دنبال وقایعی که پس از بهار عربی رخ داد، از اتحادیه عرب کنار گذاشته شد و عملاً به صورت مستقیم و نیابتی با برخی کشورهای منطقه مانند قطر، امارات و عربستان درگیر بود. بعد از سال ۱۳۹۷ و فروکش کردن آتش جنگ داخلی، تقریباً ۴ سال طول کشید تا دمشق توانست به جهان عرب برگردد.
تقریبا از سال ۱۴۰۰ بود که نشانههای این چرخش از طریق بازسازی روابط با کشورهای جنوب خلیج فارس خود را نشان داد. آبان این سال وزیر خارجه امارات پس از سالها به دمشق رفت و با اسد دیدار کرد. اسفند ۱۴۰۰ اسد به ابوظبی رفت و با مقامات این کشور دیدار کرد. این سفرهای دوجانبه در سال ۱۴۰۱ هم ادامه پیدا کرد. در نهایت بهمن ۱۴۰۲ امارات که از سال ۹۷ سفارت خود را بازگشایی کرده و سطح روابط را به کاردار ارتقاء داده بود، پس از ۱۳ سال سفیر جدیدش را به دمشق فرستاد. اسد اسفند ۱۴۰۱ به مسقط هم سفر کرد.
سفر اسد به امارات
در ادامه این روند، اسد در اردیبهشت ۱۴۰۲ پس از ۱۲ سال برای اولین بار به نشست سران اتحادیه عرب شرکت کرد و تعلیق عضویت کشورش در این سازمان عربی به پایان رسید. نشستی که در جده برگزار شد و اولین سفر اسد به عربستان پس از وقایع یک دهه پیش از آن بود. او اردیبهشت ۱۴۰۳ به منامه رفت و در نشست اتحادیه عرب شرکت کرد.
آبان ۱۴۰۳ هم برای شرکت در نشست سران کشورهای عربی – اسلامی به ریاض رفت. در تمام این روند، مشخص بود که قطر هنوز با سوریه کنار نیامده است. چون بر خلاف بقیه کشورهای جنوب خلیج فارس، که روابط خود با سوریه را از سر گرفتند و در بازههای زمانی مختلف نمایندگیهای دیپلماتیک خود در دمشق را بازگشایی کردند، قطر تا پس از سقوط اسد این اقدام را انجام نداد. تفاوت نگاه اسد به کشورهای عربی و ایران در چند سال اخیر، در فایل صوتی مربوط به یکی از مقامات نظامی ایران در سوریه که دیماه سال پیش منتشر شد، بیش از پیش خودش را نشان داد.
عکس یادگاری سران اتحادیه عرب در جده
سرتیپ بهروز اثباتی (ابو امیر)، مسئول قرارگاه فضای مجازی ستاد کل نیروهای مسلح و از فرماندهان ارشد سپاه در سوریه، درباره سفری که مرحوم سیدابراهیم رئیسی اردیبهشت ۱۴۰۲ به دمشق داشت، این نکات را مطرح کرد: «جناب رئیسی که آمدند وزارت اعلام سوریه گفتند از فرودگاه تا قصر (کاخ ریاست جمهوری سوریه) را پرچم میزنیم، اما در تماس با مسوول تشریفات قصر و ... فهمیدیم قرار نیست از آقای رئیسی استقبال کنند. سریع قرارگاه تاسیس کردیم در ۵ یا ۶ ساعت کل جاده فرودگاه تا قصر را تزیین و آماده کردیم و شهر را تغییر دادیم.
چند وقت دیگر دیدیم از فرودگاه تا قصر را پرچم امارات زدند. چون وزیر خارجه امارات میخواست صبح بیاید و عصر برگردد. ما اعتراض کردیم.» گوینده به این موضوع اشاره میکرد که بیاعتنایی سوریها به سفر سیدابراهیم رئیسی و توجه بیش از حد آنها به سفر وزیر خارجه امارات به دلیل القائات اسماء الاسد همسر بشار و تلاش برای جایگزین کردن کشورهای عربی با ایران بود.
اهمیت راهبردی سوریه برای سیاست خارجه منطقهای جمهوری اسلامی باعث شد که تهران از همان ابتدای رخ دادن خیزشهای عربی که سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۱) به سوریه هم رسید، درگیر مسائل دمشق شود. این درگیری با سیر صعودی تحولات امنیتی در سوریه افزایش نیز پیدا کرد و در نهایت با ظهور داعش و درگیر شدن سوریه و عراق در بحران تروریسم، به حضوری تمامعیار تبدیل شد. ایران در جریان جنگ سوریه، با ظرفیتهای دیپلماتیک، نظامی، اطلاعاتی – امنیتی و سیاسی خود وارد معرکه شد.
هزینه دقیق و رسمی این جنگ مشخص نیست و ارقام مختلفی در رسانهها مطرح میشود. ارقامی از ۱۸ تا دهها میلیارد دلار که با توجه به نبود دادههای رسمی و دقیق، نمیتوان به آنها استناد کرد. اما در نهایت آذر سال گذشته و پس از سقوط حکومت، برای نخستین بار محمد غازی الجلالی، آخرین نخستوزیر دولت اسد در گفتگویی با شبکه روداو کردستان عراق از بدهی ۳۰ میلیارد دلاری دمشق به تهران پرده برداشت.
به گفته جلالی، «ایران از زمان آغاز انقلاب [سوریه]، سالانه یک میلیارد دلار به سوریه میپرداخت و بدهی سوریه به ایران به ۳۰ میلیارد دلار رسید.» او همچنین گفت که «ایران ماهانه دو میلیون بشکه نفت برای سوریه ارسال می کرد. یک میلیون هم خودمان می خریدیم. عراق به دلیل منع امریکا، نمی توانست به ما نفت صادر کند.» این رقم بدهی در روایتهای رسانهای حتی به ۵۰ میلیارد دلار هم رسید. در نهایت سخنگوی وزارت امور خارجه روز ۲۷ آذر ۱۴۰۳ این اعداد را اغراقآمیز خواند.
کنسولگری ایران در دمشق
پس از ۷ اکتبر، اقدامات اسرائیل علیه نیروهای ایران در منطقه افزایش چشمگیری پیدا کرد. تا زمانی که سردار عباس نیلفروشان، معاون عملیات سپاه پاسداران در جریان حمله به محل حضور سیدحسن نصرالله همراه او به شهادت رسید، تعداد زیادی از افسران و فرماندهان سپاه در سوریه توسط اسرائیل ترور شدند که از جمله شاخصترین آنها، شهدای حمله به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق (فروردین ۱۴۰۳) و شهدای حملات دیماه ۱۴۰۲ بودند.
ایران در نهایت بر اساس ادعای خبرگزاری فرانسه، دو روز قبل از سقوط اسد نیروها و هیئت دیپلماتیک خود را از سوریه خارج کرد. با توجه به این که پس از جنگ مشکلات معیشتی و ساختاری در سوریه بهبود پیدا نکرد و ارتش اسد هم نمیجنگید، ایران در نهایت تصمیم گرفت از این منطقه خارج شود. منطقهای که تغییر و تحولات در آن تاثیر مهمی بر مسائل امنیتی و ژئوپولتیکی خاورمیانه گذاشت.
