چاپ دستی در ایران؛ از دانشگاه هنر تا بازار کار

چاپ دستی

آموزش چاپ دستی

رشته چاپ دستی 

چاپ دستی، که به عنوان یکی از شاخه‌های هنرهای تجسمی شناخته می‌شود، فرآیندی است که در آن هنرمند با استفاده از تکنیک‌های مختلف، تصاویر یا طرح‌ها را از یک سطح واسطه (مانند چوب، فلز یا سنگ) به سطوحی مانند کاغذ یا پارچه منتقل می‌کند. این رشته هنری نه تنها امکان تکثیر آثار را فراهم می‌آورد، بلکه به هنرمندان اجازه می‌دهد تا با دخالت مستقیم دست، آثار منحصربه‌فرد یا نسخه‌های محدود خلق کنند. چاپ دستی با چاپ مکانیکی یا دیجیتال متفاوت است، زیرا بر پایه مهارت‌های دستی و فرآیندهای سنتی بنا شده است. در این مقاله، به بررسی تاریخچه، تکنیک‌ها، ابزارها، هنرمندان مشهور و توسعه‌های مدرن این رشته می‌پردازیم.

تاریخچه چاپ دستی

ریشه‌های چاپ دستی به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. شواهد نشان می‌دهد که این هنر در قرن ششم یا هفتم میلادی در مصر آغاز شده است، جایی که مصریان از بلوک‌های چوبی برای چاپ نقوش بر روی پارچه استفاده می‌کردند. اما توسعه واقعی آن در چین از قرن پنجم میلادی برای چاپ الگوها بر روی پارچه و سپس متن و تصاویر بر روی کاغذ آغاز شد. در اروپا، چاپ چوبی برای تصاویر بر روی کاغذ حدود سال ۱۴۰۰ میلادی توسعه یافت و کمی بعد در ژاپن برای تصاویر بدون متن مورد استفاده قرار گرفت.

در قرن پانزدهم، تکنیک حکاکی در آلمان از روش‌های جواهرسازی الهام گرفته شد و آلبرشت دورر اولین چاپ‌های منتشر شده را در سال ۱۵۱۵ ایجاد کرد. لیتوگرافی در سال ۱۷۹۸ توسط آلویس سنفلدر اختراع شد و مزوتینت (mezzotint)در قرن هفدهم توسط لودویگ فون سیگن توسعه یافت. در قرن نوزدهم، آکواتین محبوب شد و در قرن بیستم، هنرمندانی مانند استنلی ویلیام هیتر تکنیک‌های سنتی را احیا کردند و هنرمندانی چون پابلو پیکاسو و خوان میرو را جذب کردند. در ایران و خاورمیانه نیز، چاپ دستی بخشی از سنت‌های هنری بوده و با تکنیک‌های محلی مانند چاپ باتیک ترکیب شده است.

لیتوگرافی

انواع تکنیک‌های چاپ دستی

تکنیک‌های چاپ دستی معمولاً به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند: برجسته (relief)، گود (intaglio)، مسطح (planographic) و شابلون (stencil). در ادامه، به بررسی هر دسته می‌پردازیم:

۱. چاپ برجسته (Relief Printing)

در این روش، جوهر بر روی سطوح برجسته سطح واسطه اعمال می‌شود و نواحی گود حکاکی می‌شوند. شامل:

چاپ چوبی (Woodcut): از بلوک‌های چوبی استفاده می‌شود. در غرب با غلتک جوهر زده می‌شود و در ژاپن با قلم‌مو.

حکاکی چوبی (Wood Engraving): مشابه چوبی اما با ابزارهای دقیق‌تر.

لینوکات (Linocut): از لینولئوم برای حکاکی استفاده می‌شود، که پیکاسو در سال ۱۹۵۲ برای پوسترها به کار برد.

۲. چاپ گود (Intaglio Printing)

جوهر در شیارها یا حفره‌ها قرار می‌گیرد. شامل:

حکاکی (Engraving): با ابزار burin بر روی فلز مانند مس.

اچینگ (Etching): با سوزن بر روی صفحه پوشیده‌شده و سپس اسید.

مزوتینت (Mezzotint): صفحه را با rocker زبر می‌کنند و سپس صاف می‌کنند برای گرادیان‌های تونال.

آکواتین (Aquatint): از رزین برای اثرات تونال، اغلب با اچینگ ترکیب می‌شود.

درای‌پوینت (Drypoint): خراش با نقطه تیز، ایجاد خطوط نرم.

۳. چاپ مسطح (Planographic Printing)

سطح واسطه بدون تغییر فیزیکی باقی می‌ماند و جوهر بر اساس دفع روغن و آب عمل می‌کند. شامل:

لیتوگرافی (Lithography): از سنگ آهک یا صفحات با مواد چرب، اسید و صمغ عربی(gum arabic).

مونوتایپ (Monotype): چاپ‌های منحصربه‌فرد با طراحی بر روی سطح غیرجذبی.

۴. چاپ شابلون (Stencil Printing)

جوهر از طریق سوراخ‌های آماده‌شده عبور می‌کند. شامل:

چاپ سیلک‌اسکرین (Screen Printing): از مش پارچه‌ای مانند ابریشم با squeegee.

ریسوگراف (Risograph): فرآیند دیجیتال شبیه شابلون.

علاوه بر این، تکنیک‌های دیگر مانند ویسکوزیتی پرینتینگ، چاپ بر روی آب (مانند مرمرینگ کاغذ) و چاپ دیجیتال وجود دارد.

موادی که دانشجو یاد می‌گیرد با آن‌ها کار کند

صفحات فلزی (مس، روی، آلومینیوم، پلیمر) برای حکاکی و اچینگ

سنگ آهک و صفحات آلومینیومی برای لیتوگرافی

چوب و لینولئوم برای چاپ برجسته

توری ابریشم یا نایلون برای سیلک‌اسکرین

چاپ سیلک اسکرین

آینده تحصیلی

کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری چاپ (گرایش چاپ دستی/گراورسازی) در دانشگاه‌های هنر تهران، دانشگاه هنر اصفهان، دانشگاه سوره، دانشگاه هنر تبریز و دانشگاه هنر شیراز

امکان ادامه تحصیل در معتبرترین آکادمی‌های دنیا (رم، پاریس، لندن، نیویورک، توکیو)

دوره‌های تخصصی در کارگاه‌های خصوصی و بین‌المللی

چاپ باتیک

آینده شغلی

هنرمند مستقل چاپ دستی و فروش آثار در گالری‌ها و حراجی‌های بین‌المللی

مدیریت یا راه‌اندازی کارگاه چاپ هنری (Artist’s Studio / Printshop)

همکاری با ناشران برای کتاب‌های نفیس هنری (کتاب هنرمند)

طراحی پارچه و چاپ روی پوشاک (مد و فشن)

مربی‌گری و تدریس در دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌ها

مشاور فنی در چاپخانه‌های هنری و انتشارات خاص

تولید پوستر، کارت‌پستال و محصولات هنری نسخه‌محدود

چاپ دستی تنها رشته‌ای است که هنرمند هم «خالق» اثر است و هم «تکثیرکننده» آن؛ به همین دلیل هم خلاقیت بی‌نهایت دارد و هم بازار فروش بسیار خوبی در سراسر جهان.

چاپ چوبی

هنرمندان مشهور در رشته چاپ دستی

بسیاری از هنرمندان بزرگ تاریخ از چاپ دستی استفاده کرده‌اند:

آلبرشت دورر (Albrecht Dürer): استاد چوب‌تراشی و اچینگ، مانند "ملانکولیا I" (۱۵۱۴).

رمبراند (Rembrandt): متخصص اچینگ و درای‌پوینت، مانند "سه صلیب" (۱۶۵۳).

فرانسیسکو گویا (Francisco Goya): آکواتین در "خواب عقل هیولاها می‌آفریند" (۱۷۹۷-۹۸).

پابلو پیکاسو (Pablo Picasso): لینوکات و اچینگ.

اندی وارهول (Andy Warhol): اسکرین پرینتینگ در هنر پاپ.

دیگر هنرمندان: هونوره داومیر، ون گوگ، مونک، دالی، میرو و در تاریخ اروپا، مارتین شن گاور.

توسعه‌های مدرن و کاربردها

در عصر مدرن، چاپ دستی با روش‌های دیجیتال ترکیب شده است، مانند چاپ جوهر افشان (inkjet) با جوهرهای مبتنی بر رنگدانه (giclée) و مستقیم بر روی لباس (DTG). جایگزین‌های غیرسمی مانند الکترواچینگ و آسفالت اسپری‌شده جایگزین اسیدها شده‌اند. چاپ‌های ترکیبی با کلاژ یا تکه‌دوزی چینی رایج است. کاربردها شامل هنرهای زیبا، پوسترها، کتاب‌ها، پارچه و حتی طراحی صنعتی است. حفظ آثار با کاغذ بدون اسید، فیلتر UV و کنترل رطوبت (۲۵-۴۰%) ضروری است.

سوالات متداول درباره رشته چاپ دستی

۱- رشته چاپ دستی چیست و با چاپ صنعتی چه تفاوتی دارد؟

رشته چاپ دستی هنری است که در آن هنرمند با استفاده از دست و ابزارهای سنتی، تصویر را از یک صفحهٔ واسطه (ماتریس) به کاغذ یا پارچه منتقل می‌کند. برخلاف چاپ صنعتی یا دیجیتال که کاملاً مکانیکی و یکنواخت است، در چاپ دستی هر نسخه می‌تواند تفاوت‌های ظریفی داشته باشد و تعداد نسخه‌ها محدود است.

۲- قدیمی‌ترین نمونه‌های چاپ دستی در جهان کجا یافت شده‌اند؟

قدیمی‌ترین آثار شناخته‌شدهٔ چاپ دستی به قرن ششم تا هشتم میلادی در چین و مصر بازمی‌گردد. معروف‌ترین آن‌ها کتاب «سوترای الماس» چاپ‌شده در سال ۸۶۸ میلادی در چین است که قدیمی‌ترین کتاب چاپی کامل جهان محسوب می‌شود.

۳- چهار دستهٔ اصلی تکنیک‌های چاپ دستی کدام‌اند؟

۱. چاپ برجسته (مانند چاپ چوبی و لینوکات) ۲. چاپ گود (مانند اچینگ، آکواتین و مزوتینت) ۳. چاپ مسطح (مانند لیتوگرافی و مونوتایپ) ۴. چاپ شابلونی (مانند سیلک‌اسکرین)

۴- کدام هنرمندان بزرگ تاریخ از چاپ دستی استفاده کرده‌اند؟

آلبرشت دورر، رامبرانت، فرانسیسکو گویا، ادوارد مونک، پابلو پیکاسو، اندی وارهول و روی لیختنشتاین از مشهورترین آن‌ها هستند. در ایران نیز هنرمندانی چون پرویز کلانتری، فریده لاشایی و بهرام دبیری در این رشته آثار درخشانی خلق کرده‌اند.

۵- آیا برای شروع چاپ دستی حتماً به کارگاه حرفه‌ای و دستگاه گران نیاز است؟

خیر. می‌توانید با تکنیک‌های ساده و کم‌هزینه مانند لینوکات (با یک تکه لینولئوم، چند مغار و جوهر روغنی) یا سیلک‌اسکرین خانگی شروع کنید و حتی در خانه اولین آثار خود را بسازید. بسیاری از هنرمندان بزرگ هم کارشان را با ابزارهای بسیار ساده آغاز کرده‌اند.

نتیجه‌گیری

رشته چاپ دستی نه تنها میراثی غنی از تاریخ هنر است، بلکه ابزاری قدرتمند برای بیان خلاقانه در دنیای معاصر باقی مانده است. با یادگیری تکنیک‌ها و ابزارها، هر کسی می‌تواند وارد این جهان جذاب شود و آثار ماندگاری خلق کند. برای شروع، پیشنهاد می‌شود با تکنیک‌های ساده مانند لینوکات آغاز کنید و از منابع آموزشی بهره ببرید.

گرد آوری:بخش علمی بیتوته