خبرگزاری مهر، گروه استانها- ندا سپاهی: آخرین دادههای ماهوارهای و پایش سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور نشان میدهد که فرونشست زمین در محدوده شهری اصفهان نه تنها کاهش نیافته که در سه سال اخیر به طور قابل توجهی تشدید شده است؛ به طوری که پهنههای فرونشست چند برابر شده و نرخ بیشینه آن از هفت سانتیمتر به ۱۱ سانتیمتر در سال رسیده است.
پارادوکس زلزله خاموش
از سال ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ به رغم هشدارهای گسترده درباره خطر بحران فرونشست اصفهان که تأسیسات شهری را درگیر کرده است، هیچ اقدام عملی برای کنترل آن نشد؛ این در حالی است که معاون عمرانی استانداری اصفهان چندی پیش اعلام کرده بود که فرونشست زمین در این دیار کاهش یافته است؛ مشابه ادعایی که سازمان نقشهبرداری کشور نیز دو سال پیش مطرح کرد اما کارشناسان برجسته زمینشناسی این ادعا را نه تنها تأیید نمیکنند که آن را نشانهای بسیار نگرانکننده از نزدیک شدن آبخوان دشت اصفهان-برخوار به مرحله مرگ کامل و بی بازگشت میدانند.
بنا بر آمار شرکت آب منطقهای استان، آبخوان شهر اصفهان حدود سه میلیارد مترمکعب کسری تجمعی دارد و سطح آب زیرزمینی در دشت اصفهان- برخوار که شهر اصفهان در آن قرار دارد، سالانه به طور متوسط یک متر اُفت میکند. کارشناسان معتقدند هرگونه کاهش احتمالی نرخ فرونشست، به جای نشانه بهبود شرایط میتواند به معنای فشردگی نهایی لایههای آبدار و تمام شدن ظرفیت ذخیره آب زیرزمینی آبخوان اصفهان باشد.
در همین ارتباط امیر شمشکی مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمینشناسی، زیستمحیطی و مهندسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور به خبرنگار مهر میگوید: فرونشست زمین پدیدهای پویا و متغیر است و تغییرات آن به عوامل متعددی مانند افت تراز آب زیرزمینی و ویژگیهای ژئوتکنیکی لایههای خاک وابسته است.
وی خاطرنشان میکند: اگر افت سطح آب در لایههای دانهدرشت رخ دهد، فرونشست قابل توجهی ایجاد نمیشود اما در لایههای دانهریز و تراکمپذیر مانند رس و سیلت، حتی افت اندک نیز میتواند منجر به نشست قابل ملاحظه شود. بنابراین، مشاهده کاهش نرخ در یک نقطه و افزایش در نقطه دیگر، پدیدهای غیرعادی نیست و میتواند ناشی از تغییرات محلی در الگوی برداشت یا تغذیه آبخوان باشد.
پیشروی فرونشست به قلب اصفهان
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمینشناسی، زیستمحیطی و مهندسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور با مقایسه دادههای ماهوارهای و GPS میافزاید: ما دادههای دو مقطع زمانی را در محدوده شهری اصفهان مقایسه کردیم، دادههای یکساله مربوط به سال ۲۰۲۱–۲۰۲۲ یعنی حدود ۱۴۰۰–۱۴۰۱ شمسی و دادههای جدیدتر که همین یکی دو ماه اخیر تهیه شده و مربوط به سال گذشته یعنی ۲۰۲۴–۲۰۲۵ میلادی یا ۱۴۰۳–۱۴۰۴ شمسی است. بررسیها نشان میدهد که در این سه سال، پهنه فرونشست به طور قابل توجهی در شهر اصفهان وسیعتر و چند برابر شده است.
شمشکی با بیان اینکه نرخ بیشینه یا ماکزیمم فرونشست در شهر اصفهان از حدود هفت سانتیمتر در سال در ۲۰۲۱–۲۰۲۲، به ۱۱ سانتیمتر در سال در دوره اخیر رسیده است، تصریح میکند: تصاویر و نقشههای مقایسهای که در دسترس داریم، این افزایش را به وضوح نشان میدهند. به همین دلیل نمیتوانم گزارشهایی که سازمان نقشهبرداری یا استانداری اصفهان ارائه دادند مبنی بر کاهش فرونشست را تأیید کنم.
وی ادامه میدهد: ما در سازمان زمینشناسی، روند سهساله اخیر یعنی ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ را بررسی کردیم که نتایج نشان داد نه تنها نرخ فرونشست طی این مدت در برخی نقاط افزایش یافته که مهمتر از همه، پهنه فرونشست در شهر اصفهان گسترش پیدا کرده و مناطق بیشتری را درگیر کرده است. حتی در بازه یکساله اخیر هم این روند افزایشی دیده میشود.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمینشناسی، زیستمحیطی و مهندسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور خاطرنشان میکند: در محدوده شهر اصفهان در دادههای ماهوارهای سال ۱۴۰۳ که با چهار سال قبل مقایسه کردیم، میبینیم که بسیاری از نقاطی که قبلاً فاصله داشتند و حتی انتظار نداشتیم درگیر فرونشست بشوند، حالا نزدیکتر یا حتی وارد پهنه فرونشست شدند.
فرونشست در تیررس میراث جهانی اصفهان
شمشکی میافزاید: بعضی از آثار تاریخی و باستانی مهم شهر اصفهان که در نقشههای قبلی سال ۱۴۰۱ به طور کامل از پهنه فرونشست خارج بودند یا نرخ خیلی کمی داشتند، حالا در آخرین نقشههای سال گذشته، نزدیکتر شدند و برخی حتی درگیر فرونشست شدند؛ برای مثال فرودگاه شهید بهشتی اصفهان همچنان خارج از پهنه است اما شاهینشهر که در مطالعات چهار سال پیش با پهنه فرونشستی فاصله داشت حالا نزدیکتر شده و یا سیوسهپل خیلی نزدیک به پهنه است اما هنوز بیرون آن قرار دارد.
وی میگوید: پهنه فرونشست در حال حاضر به سمت پل خواجو، کلیساها و میدان نقش جهان گسترش پیدا کرده است و برخی از این مناطق با نرخ پایینتری درگیر فرونشست شدند در حالی که سه- چهار سال پیش کاملاً خارج از پهنه بودند.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمینشناسی، زیستمحیطی و مهندسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور میافزاید: مسجد جامع عباسی و میدان نقش جهان در مطالعات چهار سال پیش اصلاً درگیر نبودند اما حالا با نرخ پایین وارد پهنه فرونشست شدند.
شمشکی تأکید میکند: گزارشهایی که ادعا میکنند فرونشست کاهش یافته، با دادههای سازمان زمینشناسی همخوانی ندارد و باید دید این ادعاها بر اساس چه بازه زمانی و محدودهای مطرح شدهاند.
وی همچنین به نقش خاکهای ژئوتکنیکی مشکلساز اشاره کرده و میگوید: باید توجه داشت که بسیاری از مشکلات ساختمانی در اصفهان به خاکهای سطحی مربوط است اما فرونشست میتواند این مشکلات را تشدید کند. تاکنون تفکیک دقیقی بین سهم مستقیم فرونشست و مسائل ژئوتکنیکی انجام نشده و نیاز به مطالعات جامعتر وجود دارد.
۶ سال تا مرگ آبخوان…
همچنین علی بیتالهی، رئیس بخش زلزلهشناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در واکنش به ادعای کاهش نرخ فرونشست، آن را نشانهای بسیار تلخ و نگرانکننده دانسته و میگوید: باید از مسئولان استان اصفهان پرسید که در چند سال اخیر چه اقدام مؤثری انجام شده که نرخ فرونشست کاهش یافته باشد؟ آیا زایندهرود جریان دائمی پیدا کرده؟ آیا بارندگی چشمگیر افزایش یافته؟ آیا کنتورهای هوشمند روی چاههای مجاز کنترل شده؟ آیا انتقال آب به خارج از حوضه زایندهرود قطع شده؟ پاسخ همه این پرسشها منفی است.
وی در گفتگو با خبرنگار مهر تأکید میکند: وقتی هیچکدام از عوامل اصلی کنترلکننده فرونشست تغییر نکرده، ادعای کاهش نرخ تنها یک توضیح علمی دارد و آن هم اینکه آبخوان اصفهان در حال رسیدن به مرحله نهایی مرگ خود است زیرا فرونشست تا بینهایت ادامه نمییابد؛ وقتی ضخامت لایه آبدار به صفر نزدیک شود، نشست متوقف میشود اما این توقف به معنای تمام شدن کامل آب و متراکم شدن غیرقابل بازگشت آبرفت است.
رئیس بخش زلزلهشناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح میکند: وقتی آبخوان به این مرحله برسد حتی اگر صد برابر میانگین بلندمدت بارندگی داشته باشیم، دیگر آب به لایههای عمیق زمین نفوذ نخواهد کرد.
بیتالهی با استناد به گزارش جامع ۱۷۰ صفحهای سال ۱۴۰۰ شامل با ۸۸ نقشه GIS از وضعیت فرونشست اصفهان، میگوید: در آن زمان محاسبه کرده بودیم بهطور متوسط تنها ۱۰ سال تا مرگ کامل آبخوان فاصله داریم. اکنون که چهار سال گذشته، حداکثر ۶ سال فرصت باقی مانده است.
زمان آزمون و خطا به پایان رسیده
وی میافزاید: ۲۲ طرح اجرایی برای کنترل فرونشست اصفهان پیشنهاد شده بود اما حتی یکی از آنها عملیاتی نشده است و اگر همین روند ادامه یابد، اصفهان در دهه آینده ضربهای زیستمحیطی و تمدنی سنگین و جبرانناپذیر خواهد خورد.
در همین ارتباط منصور شیشهفروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان نیز به خبرنگار مهر میگوید: برای کنترل فرونشست در محدوده شهری اصفهان، پایش مداوم با GPS در ۲۵ ایستگاه، پهنهبندی خطر، اجرای طرحهای جمعآوری روانآبهای سطحی، تغذیه سفرههای آب زیرزمینی و ایمنسازی سازههای آسیبپذیر ضروری است و بدون تأمین اعتبارات ملی و اجرای طرحهای پیشنهادی، خسارات اقتصادی و زیرساختی این پدیده در سالهای آینده تشدید خواهد شد.
وی بر ضرورت اقدامات فوری ملی برای پیشگیری از خسارات بیشتر تأکید و خاطرنشان میکند: جریان دائمی زایندهرود تا تالاب گاوخونی، مدیریت یکپارچه حوضه آبریز از سراب تا پایاب، مسدودسازی چاههای غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند و تخصیص اعتبارات ویژه برای طرحهای تعادلبخشی آبخوانها از جمله اقدامات کلیدی است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان میافزاید: در سال جاری ۷۶۹ چاه غیرمجاز مسدود، ۷۷۱ پروانه بهرهبرداری اصلاح و یکهزار و ۱۲۵ کنتور هوشمند بر چاههای مجاز نصب شده اما این اقدامات کافی نیست و نیاز به عزم جدی دستگاههای ملی از جمله وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان برنامه و بودجه وجود دارد.
کارشناسان هشدار میدهند که بدون مدیریت یکپارچه منابع آب، احیای زایندهرود و کاهش برداشت بیرویه، اصفهان در آستانه بحران نهایی قرار دارد و زمان آزمون و خطا به پایان رسیده است؛ برای نجات تمدن اصفهان ۶ سال فرصت داریم.
