مفهوم مزاج، یکی از مفاهیم کلیدی بوده که از یک سو در پزشکی و طبیعیات قدیم و از سوی دیگر، در مباحث فلسفی به‌ویژه در حوزه نفس‌شناسی، نقش مهمی را ایفا کرده است.

 

امروز نیز شناخت طبع و مزاج، یکی از راه‌های شناخت ویژگی‌های جسمی و روحی خود و دیگران است. مزاج‌شناسی به ما کمک می‌کند که بتوانیم نحوه تغذیه، ورزش و نوع پوشش خود را انتخاب کنیم.

 

مزاج و مزاج‌شناسی چیست و چگونه می‌توان به شناخت درستی از مزاج خود دست یابیم؟ اگر شما نیز چنین سؤالاتی درباره مزاج و مزاج‌شناسی دارید، این مطلب می‌تواند به شما کمک کند.

 

 

اعتقاد به مزاج از دیرباز میان طبیبان از یک سو و فلاسفه و متکلمان از سوی دیگر رایج بوده است. سقراط، حکیم بزرگ یونانی، همه خوراکی‌ها را در چهار دسته گرم، سرد، خشک و‌ تر دسته‌بندی کرد و معتقد بود که سلامتی حاصل حفظ تعادل در این چهار دسته است.

 

پس از او، دیگر حکیم یونانی، جالینوس، نظریات او را تنظیم و نظریه اخلاط اربعه را عرضه کرد. قرن‌ها بعد، ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی، یافته‌ حکیمان قدیم در این زمینه را نظم بخشید و به همراه نظریات و یافته‌های خود در کتابی به نام قانون، بیان کرد.

 

او در این کتاب، ۹ نوع مزاج را در نظر گرفته است که عبارت‌اند از سرد، گرم، تر، خشک (مزاج‌های مفرد)، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک (مزاج‌های مرکب) و مزاج معتدل.

 

قدما معتقد بودند که مزاج معتدل حقیقی، به‌طور مطلق وجود ندارد و هر کس کم و بیش، گرفتار غلبه یکی از این مزاج‌ها است.

 

بنابر این، مزاج کاملاً معتدل و مزاج‌های مفرد که در آن‌ها دو طبیعت، کاملاً با هم در تعادل‌اند، به ندرت یافت می‌شوند و مزاج‌های رایج، همان مزاج‌های مرکب‌اند که شامل مزاج صفراوی یا گرم و خشک، دَمَوی یا گرم و تر، بلغمی یا سرد و تر و سودایی یا سرد و خشک می‌شوند.

 

بر این اساس، می‌توان افراد را به دو دسته کلی سردمزاج که شامل مزاج‌های سرد، سرد و تر و سرد و خشک می‌شود و گرم‌مزاج که شامل مزاج‌های گرم، گرم و تر و گرم و خشک می‌شود، دسته‌بندی کرد.

 

نکته مهم این است که در مبانی طب سنتی ایران، هر ماده خوراکی اعم از غذا‌ها و دارو‌ها نیز دارای مزاج خاصی هستند که با توجه به نحوه تأثیر خود، در تعامل با بدن مصرف‌کننده قرار می‌گیرند.

 

محسن ناصری، متخصص طب سنتی، رئیس مرکز تحقیقات کارآزمایی بالینی طب سنتی و استاد دانشگاه علوم پزشکی شاهد، گفت: انسان تا خصوصیات مزاجی خود را نشناسد، نمی‌تواند برنامه‌ریزی درستی در زندگی داشته باشد. سلامتی و دستورات آن، متکی به شناخت کافی از خود فرد است. بله، تعجب نکنید. هر کسی به مصالح و روش‌های خاص خود در سلامتی و درمان و حتی شناخت پروردگار متعال، نیاز دارد.

 

او افزود: برخی از نشانه‌های شایع مزاج‌های چهارگانه گرم و خشک، گرم و تر، سرد و تر و سرد و خشک، مورد بررسی قرار گرفته است. مشخص کنید در کدام یک از این گروه‌ها جای می‌گیرید. لزومی ندارد همه نشانه‌ها در شما صدق کنند. همین‌که بیشتر آن‌ها در یکی از این چهار گروه با شما تطابق دارد، کافی است.

 

استاد طب سنتی با اشاره به مزاج گرم و خشک، گفت: چهره و سفیدی چشم آنها کم یا زیاد و به زردی می‌زند؛ دهان و بینی آنان خشک است و زبانشان خشک و زبر و گاه تلخ می‌شود. عطش آنان، زیاد و اشتهای آنان کم است؛ معمولا صورت آنان شبیه مثلثی بوده که قاعده آن در بالا و رأس آن در ناحیه چانه قرار گرفته است.

 

ناصری، اظهار داشت: شبیه مثلثی بوده که نوک بینی آنان تیز است و چشم‌ها، لب‌ها و دهانشان کوچک است؛ نسبت قد به سرشانه آنان از سایر افراد، بزرگ‌تر است. معمولا در نشست‌ها جزو افراد نخستین هستند که با حرارت صحبت می‌کنند و دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهند. لاغر هستند و مطالب را سریع درک می‌کنند. سر آنها کلاه نمی‌رود! خوابشان کم و سبک است؛ تحریک‌پذیر هستند و زود عصبانی و مضطرب می‌شوند.

 

او افزود: پوست آنان گرم و خشک و بی‌حالت است. دور چشم آنان به علت کمی رطوبت، گود می‌افتد. اندام‌ آنها گرم است و از هوای خنک لذت می‌برند و از هوای گرم اذیت می‌شوند. نخستین ادرار صبحگاهی آنها پررنگ است.

 

استاد طب سنتی، بیان داشت: گرمی و خشکی در این افراد، در فصل تابستان شدت می‌یابد. سریع راه می‌روند، سریع و جویده حرف می‌زنند و معمولا عجول هستند. افراد مزاج گرم و خشک در سنین جوانی، بیشترین مشکلات سلامتی را تجربه می‌کنند و به‌ویژه در فصل تابستان، دچار مشکل زیاد می‌شوند.

 

 

ناصری با اشاره به مزاج گرم و تر، یادآور شد: رنگ چهره آنان قرمز و هیکلشان درشت و چهارشانه است. معمولا صورت آنان، بزرگ، گوشتالو و قرمز و از نظر شکل کلی به دایره نزدیک است؛ چشم‌ها، لب‌ها و دهان آنها درشت‌تر از بقیه مردم است؛ نسبت قد به سرشانه آنها کمتر از سایر افراد است؛ دستهایشان سنگین و شکمشان بزرگ است. سر و اندام‌ آنها سنگین است. معمولا کسل هستند، خواب زیاد و سنگینی دارند و در فصل بهار، این حالت تشدید می‌شود.

 

او  افزود: دهان‌دره، کش و قوس بدن و کشیدن دست‌ها به اطراف، جزو عادت‌ آنها است. این افراد معمولا قوی، خوش‌اخلاق و اهل بگو و بخند و بذله‌گو هستند. شجاع و فرمانبردار هستند و در دیگران ایجاد نشاط می‌کنند، اما مطالب جدید را دیرتر درک و زود فراموش می‌کنند.

 

استاد طب سنتی، گفت: مزه دهان آنان، شیرین، پوست، زبان و چشمشان قرمز است. خون‌ریزی از نقاط مستعد، مانند بینی و لثه در آنان، شایع است. در فصل بهار، این نشانه‌ها بیشتر دیده می‌شوند.

 

 

ناصری با اشاره به مزاج سرد و تر، اظهار داشت: این افراد چهره سفید دارند، صورتشان بزرگ، متمایل به دایره و چون ماه، سفید و شفاف است. دستانشان سفید و پف‌آلود و بزرگ‌تر و نوک بینی آنها متمایل به گردی است. معمولا شکم آنها، بزرگ است. پوست آنان سرد و نرم و شفاف است، اما گاهی اوقات به علت رطوبت زیاد، در ناحیه زیر چشم و زیر گلو دچار چین‌خوردگی و افتادگی می‌شود.

 

او افزود: آب دهان زیاد، کمی تشنگی و عطش، نرم بودن گوشت آنها، تنبلی، آروغ ترش و ریفلاکس (بازگشت مواد و اسید از معده به مری) از دیگر نشانه‌های افراد سرد و‌ تر است. 

 

استاد طب سنتی، گفت: این افراد، آرام حرف می‌زنند، در راه رفتن معمولا عقب می‌مانند و زود خسته می‌شوند. ماست و دوغ و سایر مواد سرد، آنان را اذیت می‌کند. آنان در فصل زمستان، بیشتر بیمار می‌شوند.

 

 

ناصری با اشاره به مزاج گرم و خشک، اظهار داشت: چهره این افراد، تیره و پوستشان، خشک و بی‌طراوت است. صورتشان نسبت به بقیه افراد، تیره‌تر و کوچک‌تر است. چشمانشان، فرورفته‌تر و زیر چشمشان، تیره‌تر است؛ همچنین نسبت قد به سرشانه آنها بیشتر است. سیاهی خون و غلظت آن از نشانه‌های دیگر آنان است. زیادی فکر و خیال و نگرانی نسبت به مطالبی که در اطراف آنها می‌گذرد و خواب‌های آشفته و تیره و تار، از مشکلات این افراد است.

 

او افزود: در بین این افراد، شاعران و هنرمندان بیشتری یافت می‌شود. اگر روش زندگی و تغذیه این افراد درست نشود، دچار مشکلات جدی می‌شوند.

 

 

استاد طب سنتی، ابراز داشت: افسردگی و گوشه‌گیری و کم‌جوشیدن با دیگران، از خصوصیات افراد سرد و خشک است. سوزش سر معده، درد عضلات پشت ساق پا، گرفتگی در ناحیه گلو به صورتی‌که احساس می‌کنند حلقه‌ای از داخل، گلوی آنها را گرفته است، اشتهای کاذب و پرخوری، موی زیاد و بروز لکه‌های تیره در پوست، در این افراد زیاد است. این افراد در فصل بهار، از وضعیت تعادل بهتری برخوردارند و در فصل پاییز، بیشتر اذیت می‌شوند.

 

 

ناصری، گفت: تعدادی از افراد در گروه‌های ۱ و ۲ که گرم‌مزاج هستند، با مصرف غذا‌های سرد دچار حالت سنگینی در معده می‌شوند و غذای آنها در معده دیر هضم می‌شود. پس از مصرف غذا ترش می‌کنند و دچار نفخ می‌شوند. صدا و قارو قور در شکم آنها به‌وجود می‌آید. این افراد دارای معده سرد هستند؛ به عبارت دیگر، مزاج عمومی این افراد، گرم و مزاج معده آنها سرد است.

 

او یادآور شد: این افراد که تعداد آنها کم نیست، دارای مزاج دو پهلو و مقداری متفاوت از افراد دارای مزاج ساده‌ هستند.