خبرگزاری فارس - اردبیل|علی لطفی: صحبت از فرش و قالی و گلیم است. همان‌هایی که زینت خانه تمامی ما ایرانیان هستند و نقش مهمی در چینش خانه و زیبایی بخشیدن به روح و فضای منقش و دل‌نواز خانه دارند.

همه ما از زمانی که چشم به جهان گشوده‌ایم و تا جایی که یادمان است، همواره فرش‌هایی با طرح‌ها و رنگ و لعابی متنوع و بی‌نظیر را زیر پای خود دیده‌ایم و بارها غرقِ در چشم دوختن به گل‌های پرشمار و برجسته روی قالی‌ها گشته‌ایم.

تاریخچه فرش در ایران و منطقه آذربایجان

 فرش را می‌توان به عنوان نمادی از فرهنگ اصیل ملت ایران قلمداد کرد. فرش‌ها علاوه بر زینت بخشیدن به محیط خانه و منقش ساختن زیبایی‌ها، زیر پاهای اهل خانواده، از دیرباز به عنوان یک پوشش برای مقابله با سرمای هوا نیز استفاده می‌شدند.

بیش از ۲۰۰۰ سال پیش و در مناطق سردسیر ایران پهناور، اجداد ما به این باور رسیدند که می‌توان با استفاده از پوست جاندارانی مثل گوسفند و شتر و بز، پوششی ضخیم برای مقابله با سرما به وجود آورد و از آن در خانه‌های گِلی و سنگی بهره برد.

فرش‌ها از همان زمان‌ها نیز خاصیتی بیماری زدا داشته‌اند و به عنوان یک ابزار مهم در امور طبی شناخته می‌شدند. همین دلایل باعث شد تا مناطق غربی کشور به خصوص مناطق کوهستانی آذربایجان، در طول تاریخ مهارت بسیاری در تولید و بافندگی انواع فرش‌های دست بافت داشته باشند.

فرش و گلیم و قالی را می‌توان از صنایع بسیار کهن و از هنرهای اصیل مردم اردبیل به شمار آورد. از ایام دور به خاطر داریم که پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایمان، صفحه چوبی کوچکی به نام «دار» را جلوی خود قرار می‌دادند و با آویزان کردن گلوله‌های رنگی کاموایی که به شکل توپ کروی از بالای دار آویزان گشته و به وسیله ابزار کوچکی به نام «دَفه»، نخ‌های گلوله‌های رنگی را با ظرافت خاصی روی تخته چوبی مسطح نخی درج می‌کردند. این کار زمان‌بر با استفاده از طرحی اولیه از فرش که روی تکه کاغذی کنار تخته قرار داده شده و بافنده از روی آن طرح را اجرا می‌کند، به عمل می‌انجامید.

اهمیت فرش دستباف اردبیل از لحاظ اقتصادی

از همان زمان‌های قدیم، صنعت فرش و گلیم دستی در بین مردم اردبیل مخصوصا بین روستاییان و عشایر رونق داشته و صنعت‌گران، چه مرد و چه زن و چه پیر و جوان، ماه‌ها تلاش می‌کردند تا طرح و نقشی زیبا از تصویر حیوانات یا اشیای پیرامون خود را با ظرافتی مثال زدنی به دیده تصویر درآورند.

ماحصل ماه‌ها تلاش بی‌وقفه آن هم با ارزشی از لحاظ مادی و معنوی، یک گلیم یا یک فرش با بیش از ۱۲ رنگ به وجود می‌آورد که هر شخصی را مبهوت خود می‌سازد. این آثار ارزشمند که نتیجه ماه‌ها استمرار و غرق شدن در طبیعت کوه‌ها، رودها و جنگل‌ها بود، توسط مردان روستایی و عشایری به شهرها برده می‌شد و با قیمتی منصفانه به فروش می‌رسید.

سالیان سال است که این رویه ادامه دارد و در مقطع فعلی نیز بسیاری از روستاییان و عشایر با فروش فرش‌های دست بافت خود، مایحتاج زندگی را تهیه می‌کنند یا از آن برای خرید رنگ‌های طبیعی و یا پرورش و فربه ساختن حیوانات اهلی خود در جهت بهره بردن از شیر و پشم آنها استفاده می‌کنند. همین موضوع سبب شده تا بازاری مختص به فرش‌های دستباف با نقوشی کهن و تاریخی در اردبیل ایجاد شود.

گذری بر بازار تاریخی فرش اردبیل

اکنون برای پی بردن به ارزش واقعی فرش دستباف اردبیل وجمع آوری اطلاعاتی جامع‌تر به بازار فرش اردبیل می‌روم. بازاری قدیمی با قدمتی از دوران صفویه.

بازاری که در حال حاضر به بازار صفا یا بازار گلشن نیز معروف است. ورودی بازار گلشن یک طاق بیضی شکل با دهانه‌ای کشیده دارد که با پله‌هایی به ارتفاع کم رو به بالا می‌رود و مردم را به داخل هدایت می‌کند.

معماری قدیمی و دست نخورده بازار، نشان از اصالت و حفظ فرهنگ‌های تاریخی و محیطی اردبیل دارد. آجرهای ترمیم یافته که با نگاه کردن به آنها، به یاد بقعه معروف شیخ صفی الدین می‌افتیم. هماهنگی معماری‌ها و استفاده از بناهای یک دست و مصالح یکسان، باعث گستردگی و انعطاف بافت شهری اردبیل شده است. همانگونه که این نوع بافت شهری را می‌توان در سایر بناهای تاریخی نظیر جمعه مسجد، حمام‌ها یا پل چای بالیقلو نیز مشاهده کرد.

وارد بازار قدیمی و مسقف گلشن اردبیل شدم. حجره‌های کوچک و قدیمی و به هم پیوسته در امتداد بازار، که در سقف اکثر آنها، روزنه پنجره مانندی از جنس شیشه وجود دارد که نور را از سقف گنبدی شکل دکان‌ها به داخل مغازه هدایت می‌کند و مغازه‌داران را از روشن کردن چراغ در روزهای روشن بی‌نیاز می‌سازد.

طراحی جالب و شگفت‌انگیز این دکان‌های تاریخی، آن هم در فضایی بسته و بدون روشنایی، نبوغ گذشتگان را در تلفیق معماری و هنر به رخ می‌کشاند. پس از عبور از پستویی شیب‌دار، به بازار تاریخی فرش اردبیل می‌رسم. دنیایی پر از زیبایی و نقش و نگارهای اعجاب انگیز.

ترکیبی از هنر و تاریخ، نمایشی از قدرت بشر در به وجود آوردن جمالات و تار و پودهای جدا از هم، نخ‌های سر ریز شده و گلوله‌های کاموا، با ظرافتی مثال زدنی توسط صنعت‌گران اردبیلی کنار هم تنیده شده‌اند تا این چنین دنیایی از نقش و نگارهای دل‌نواز و بکر را به وجود آورند.

پس از دقایقی گشت و گذار و تماشای فرش‌های دستبافِ منقش به نقوش تاریخی که از دیوار مغازه‌ها به صورت عمود آویزان شده‌اند، به یکی از کسبه‌های بازار برخوردم. پیرمردی دوست داشتنی و خوش صحبت که من را به مغازه خود دعوت کرد و همین دعوت بهانه‌ای بر این بود تا گفت‌وگویی کوتاه در مورد فرش و تاریخ بازار فرش اردبیل داشته باشیم.

یوسف مجنون، کارمند بازنشسته جهاد سازندگی و تحصیل کرده رشته اقتصاد و منابع طبیعی، از مغازه‌داران تحصیل کرده‌ای است که سالیان سال در بازار فرش گلشن اردبیل بوده و علاوه بر فروش فرش‌های کهن و دستباف، به بافندگی فرش نیز پرداخته است.

فرش دستبافت ریشه در تاریخ و فرهنگ ما دارد

یوسف مجنون فرش‌های دستباف را از جهات مختلفی در کشور ما مهم قلمداد کرده و گفت:  تولید فرش دستباف علاوه بر اشتغال‌زایی و تولید منابع تجاری و صادراتی که دومین کالای صادراتی مهم بعد از نفت محسوب می‌شود، نقش بسیار مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ ما دارد.

وی ادامه می‌دهد: فرش‌ها از زمان‌های دور به عنوان تابلویی دائمی به شمار می‌رفتند که در بردارنده تصاویر بسیاری از پادشاهان یا اتفاقات مهم تاریخ بوده‌اند. همین ویژگی فرش دستباف، به نوعی نشان دهنده انتقال سینه به سینه اسرار از نسلی به نسل دیگر است.

باید صنایع دستی را به عنوان کارهنری ارج نهیم

مجنون، حمایت از صنعت‌گران داخلی را اصلی‌ترین موضوع برای حفظ ارزش‌های صنایع دستی دانست و عنوان کرد: باید فرش دستباف را نه به عنوان یک کالای تجاری، بلکه به عنوان یک اثر هنری به همه معرفی کنیم.

این مغازه‌دار ادامه می‌دهد: فرش‌های دستباف اگر از روند تجاری خارج شوند و صرفا در زمینه حفظ فرهنگ فعالیت نمایند، می‌توانند ارزشی بیش از ارزش فعلی داشته باشند. متاسفانه نیازهای مادی صنعت‌گران و از طرفی نبود حمایت طی سالیان اخیر و واردات بی‌رویه فرش‌ ماشینی، لطمه‌های سنگینی به بازار فرش‌های دستباف وارد کرده است.

نقش و نگار روی فرش‌ها با ما سخن می‌گویند

مجنون، فرش را به عنوان نمادی از اصالت هویت ایرانی شناخته و افزود: نقل است از کتاب نویسندگان بزرگ که پیرمرد نقال با عصایی در دست و با اشاره کردن به فرش‌هایی منقش به تاریخ شاهنامه فردوسی، حکایت‌های داستان‌های پر رمز و راز شاهنامه را با پیچ و تاب خاصی برای حضار تعریف می‌کند.

قهرمانان شاهنامه، نه روی کاغذ و نه روی دیوار بلکه روی فرش‌ها و قالی‌ها دیده می‌شوند و این چنین پیرمرد نقال با هنر نقالی، روایت‌های رستم و سهراب را برای مخاطبان تعریف می‌کند. کافیست کمی بیاندیشیم تا پی ببریم تا چه اندازه یک قالی یا فرشِ بی جان می‌تواند سخن‌هایی برای گفتن داشته باشد.

سخنانی که فکر کردن در مورد آنها ما را به صدها سال قبل می‌برد. گویی فردوسی اینجا نشسته و با زبان خود، حکایاتی از شاهنامه را میخواند. هنرمندان صنایع دستی با ابتکاری بی بدیل، روند ماجراهای شاهنامه را به ترتیب روی فرش حک کرده‌اند و اینگونه فرشِ بی‌جان را عمری چندصد ساله بخشیده‌اند.

واردات فرش‌های ماشینی آسیب بسیاری بر صنعت فرش دستباف زده است

یکی دیگر از فرش فروشان که مغازه‌ای در بازار فرش اردبیل داشت، عنوان کرد: هنر صنعت فرش دستباف قدمتی دیرینه در ایران و استان اردبیل دارد و از دیرباز بسیاری از مردم از همین راه به امرار معاش پرداخته و گذران زندگی خود را تامین می‌کردند.

وی افزود: با توجه به این موضوع بازار تاریخی فرش اردبیل از سالیان دور به عنوان مرکزی برای فروش فرش‌های دستباف اردبیل شناخته می‌شده است و دوران اوج رونق این بازار به زمان صفوی باز می‌گردد چرا که اردبیل خاستگاه سلاطین صفوی بوده و از این رو دارای جایگاه و اهیمت ویژه‌ و رونق بسیار خوبی بوده است.

فرشباف اردبیلی بیان کرد: با گذشت زمان و افزایش جمعیت، به مرور تقاضا برای استفاده از فرش‌ها زیاد شد و صنعت‌گران در تامین نیاز مردم با مشکل مواجه شدند. اما در کنار آن افزایش واردات فرش‌های ماشینی یکی از دلایل بروز مشکلات در حوزه فرش دستباف بوده است.

این فرش فروش ادامه می‌دهد: در سالیان گذشته که فرش اردبیل برای اولین بار به عنوان کالایی صادراتی به کشورهای اروپایی صادر می‌شد؛ همین اتفاق، آغازگر ورود فرش‌های ماشینی بود. کشورهای اروپایی، فرش‌های اصیل و دستباف ایرانی را خریداری می‌کردند و با استفاده از دستگاه‌های صنعتی و مدرن، نقش‌های کپی شده از طرح‌های اصیل ایرانی را به وسیله ماشین، روی تخته فرش اجرا می‌کردند.

هم اکنون نیز همچنان این موضوع در کشورهای مختلف انجام می‌گیرد و فرش‌هایی که طرح و نقشه آن‌ها تماما از فرش‌های ایرانی و مخصوصا طرح‌های منطقه آذربایجان برداشته شده است.

هر منطقه طرح و نقش مختص خود را دارد

این فرش باف پیشکسوت اردبیلی، نقوش روی فرش‌ها را معنادار دانسته و بیان کرد: در ابتدا هیچ طرح و نقشه خاصی در تولید فرش‌ها به اجرا درنمی‌آمد، اما بعدها نیاکان ما به این باور رسیدند که می‌توان طرح و نقشی متفاوت از زیبایی‌های محیطی را روی فرش‌ها به اجرا در آورد.

وی ادامه می‌دهد: در این بین جایگاه فرش اردبیل و در کل، منطقه آذربایجان از هر لحاظ ممتاز بوده و صاحب سبک است. به گونه‌ای که اثرات آن نه تنها در خود منطقه، بلکه در سایر مناطق نیز تاثیر گذاشته و اگر با جزئی نگری به نقشه‌های فرش سایر مناطق نگاه کنیم، تاثیرات طرح‌های آذربایجان را در اجرای نقش آنها می‌بینیم.

فعالیت ۴۴ هزار بافنده فرش در اردبیل

به گفته رامین صادقی، رئیس سازمان صمت استان اردبیل در حال حاضر ۴۴ هزار نفر در این استان بافنده فرش هستند و از طریق این هنر ـ صنعت کسب درآمد می‌کنند.

صادقی با اشاره به تولید ۹۰ هزار متر مربع فرش در طول سال به همت بافندگان فرش دستباف تصریح کرد: رونق تولید فرش دستباف در حقیقت توسعه اشتغال را به همراه دارد و بیش از هر زمان دیگر می‌تواند توانمندی اقتصادی استان را ارتقاء دهد.

ثبت جهانی ۱۵ طرح فرش دستباف استان اردبیل

وی به ثبت جهانی ۱۵ طرح فرش دستباف استان اردبیل اشاره کرد و ادامه داد: ریزماهی، بیجار، کله قوچی و طرح‌های معروف دیگر برند شهر اردبیل محسوب می‌شوند که حتی آوازه جهانی و بین‌المللی پیدا کرده‌اند.

رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل ضرورت برندسازی فرش اردبیل را به همراه احیای جایگاه فرش این استان در سطح ملی و بین‌المللی یادآور شد و گفت: در کنار راه‌اندازی بلوک تخصصی صادراتی فرش در گمرک استان، تلاشمان بر این است تا فرش دستباف این استان در داخل نیز مشتریان خود را پیدا کند.

اهمیت فرش و صنایع دستی اردبیل در تکریم فرهنگ و هنر و اصالت ایران

به گزارش خبرگزاری فارس از اردبیل، همانطور که گفته شد، صنعت فرش دستباف و صنایع دستی،‌ از زمان‌های دور علاوه بر بهبود شرایط اقتصادی، جنبه‌های هنری نیز داشته و به عنوان یکی از اصلی‌ترین ستون‌های حفظ فرهنگ به شمار می‌رفتند. فرش‌ها نه تنها حاوی یک سری نقوش، بلکه حامل هنری اصیل و با پشتوانه‌ای چند هزار ساله هستند.

نمونه‌ای از ارزش والای فرش‌ها در زمان‌های گذشته، مربوط به فرش تاریخی اردبیل است که هم اکنون در موزه ویکتوریا لندن نگهداری می‌شود. وجود فرش اردبیل در موزه انگلستان که قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد، نشان از هویت واقعی اردبیل در صنعت فرش دستباف و اصالت بی بدیل هویت ایرانی در حفظ و انتقال فرهنگ را دارد.

 فرش‌ها نه تنها به عنوان زینت‌خانه و گرمابخش پاهایمان، بلکه به عنوان یادآوری از فرهنگ، تمدن و اصالت ما، طی سده‌های مختلفی توسط استادان گمنام و صنعت‌گران با آمیزه‌ای از هنر، زیبایی و خلاقیت روی تخته‌های نخی و ابریشمی حک شده‌اند تا در اختیار ما قرار گیرند.

اکنون این وظیفه ما است که با حفظ آثار ملی و حمایت از صنعت‌گران و بافندگان داخلی، به کوچکترین وظیفه خود در قبال آنها، یعنی حفظ و حراست از اصالت و فرهنگ گذشتگان عمل کنیم تا موجب تداوم حیات و جلوگیری از نابودی این فرهنگ شویم.

انتهای پیام/۳۴۶۳/