خبرگزاری فارس- اردبیل|کبری عزیزی: مادر به رسم دیرینه گندم را خیس می­‌کند تا برویاند و همین سبزه باطروات زینت بخش سفره هفت سین باشد، دلش آرام نمی­‌گیرد و تُنگ ماهی قرمزش را در همان روزهای اول اسفند می‌خرد تا خیالش راحت شود. آری با تکاپوی مادر صدای پای بهار هم به گوش می‌رسد؛ بهاری که در آن ماهی قرمز، تکرار زندگی را از میان تُنگ کوچک پُر آب گوشزد می­‌کند. تعداد ورق­‌های تقویم روی میز می­‌گوید تنها چند روز به کوچ زمستان و سرزندگی طبیعت باقی مانده است.

 زمستان نفس‌­های آخر خود را می­‌کشد و مادر مثل سال­‌های قبل در تکاپوی عید نوروز است. با دستان خود خانه و کاشانه را برای سالی نو آماده می­‌کند و گویی هنوز هم رسم و رسومات قدیمی در کوچه پس کوچه‌­های شهرها و روستاها رنگ نباخته است، ما هنوز هم «بایرام» یعنی عید را خوش می‌داریم. مادران و دختران اردبیلی هنوز هم با خانه تکانی، خرید لباس نو، کاشت سبزه و... به استقبال بهار و سال نو می‌روند. 

آداب و رسوم نوروز در مناطق مختلفی از ایران با یکدیگر متفاوت است و استان اردبیل هم رسم و رسومات خاص خود را دارد در این گزارش سعی دارم تا بخشی از این رسومات زیبای اردبیلی‌­ها را بازگو کنم. 

آب و جارو کردن خانه و کاشانه/ تکم‌چی در کوی و برزن

شاید اگر بگوییم حال و هوای عید با خانه تکانی به خانه­‌ها می‌­آید بیراه نگفتیم. چرا که از اسفند ماه زنان اردبیلی هر کس با سلیقه و ذائقه خود خانه را تمیز و به اصطلاح گرد و غبار را از آن پاک می‌کنند.

اردبیلی‌ها از روز اول اسفند ماه تا روز چهارشنبه سوری به شدت به پاکیزگی محیط خانه، حیاط منزل و کوچه حساس هستند و این خانه تکانی و نونواری ریشه در تاریخ باستانی این ملت دارد. آب و جارو کردن خانه و کاشانه یعنی غبار و کینه­‌ها را در سالی که رفتنی است می­‌گذاریم و با دلی شاد و خانه‌‌ای تمیز به استقبال سال نو می­‌رویم.

دادن عیدی به کوچکترهای خانواده و بردن «بایرام پایی» به نو عروسان از رسم­‌های خاص و زیبای اردبیلی‌­ها تا قبل از تحویل سال نو است. نوعروسان اردبیلی تا قبل از عید منتظر «بایرام پایی» از طرف خانواده پدری خود هستند.

بیوک جامعی پژوهشگر اردبیلی می­‌گوید: در گذشته نه چندان دور یکی از نمادهای استقبال از نوروز در اردبیل و شهرهای اطراف حضور «تکم‌گردان‌ها» در هر کوی و برزن بود. حضور تکم‌چی‌­ها در معابر و محلات اردبیل خبر از آمدن عید نوروز را می‌­دهد و تکم‌چی‌­ها پیک‌­های شادی آفرین این جشن ملی هستند.

تکم‌چی­‌ها در بین مردم هنوز هم جایگاه ویژه‌­ای دارند و هر کس با دیدن‌شان لبخند بر چهره­‌اش می‌نشیند. «سیزین بو تازه بایراموز موبارک* آیوز، ایلوز، گونوز هفتوز موبارک» این نوای تکم‌­چی است.

وی ادامه داد: یکی دیگر از مراسمات بسیار با صفای استقبال از نوروز فرستان «بایرام پایی» به خانه آشنایان و فامیل به خصوص نوعروسان بود که همچنان ادامه دارد. در زمان­‌های قدیم فرستادن بایرام پایی از دهه سوم اسفند ماه تا روز چهارشنبه سوری در اردبیل ادامه داشته و ساعاتی بعد از غروب آفتاب «بایرام پایی»ها در مجموعه­‌های مسی بزرگ داخل خونچه‌­های چوبی قرار می­‌گرفت و روی این مجموعه­‌ها مندیل‌­های از شال یا ترمه می‌­انداختند.

بیوک جامعی اضافه کرد: پروراندن سبزه هم برای تحویل سال از رسم‌­های استقبال از بهار است به‌طوری‌که برای حضور سبزه در سفره هفت سین، کد بانوهای اردبیلی از اواسط اسفند ماه دست به کار می‌­شوند، سبزه نشانگر ورود بهار، نماد رویش و زایش، شادابی، خرمی و جلوه صفا در بساط هفت سین نوروزی است.

آیین­‌های چهارشنبه‌­سوری اردبیل/ از برفروختن آتش تا شال سالاماق

حال که خانه و کاشانه نو نوار و گندم­‌ها خیس شد مادر خود را برای چهارشنبه واپسین سال آماده می‌کند. او مثل همیشه معتقد است که این شب باید غذای مخصوص خانواده را پخت و در غروب حتما آتش در حیاط خانه برافروخت.

اگر بخواهیم گذری به اسفند ماه‌­های قدیم بزنیم باید بگوییم هر چهار، چهارشنبه اسفند ماه اسم و آداب خاص خود را داشته است. به‌طوری‌که به اولین چهارشنبه ماه اسفند مردم «یالان چارشنبه» به معنی چهارشنبه دروغ، به دومین چهارشنبه اسفند «یئل چارشنبه» یعنی چهارشنبه باد، به سومین چهارشنبه اسفند «کول چارشنبه» به معنی چهارشنبه خاکستر و به آخرین چهارشنبه سال «گُل چارشنبه» به معنی چهارشنبه سوری گُل می­‌گفتند البته در میان همه این­‌ها چهارشنبه آخر سال حائز اهمیت بوده و هنوز هم مردم اردبیل این شب را مهم می­‌دانند.

از خانه تکانی و خرید، به چهارشنبه آخر سال یا همان «چرشنبه آخشام» با کلی رسوم خاص و دلنشین می­‌رسیم. یکی از رسم­‌های مشهور و پرطرفدار افروختن آتش در غروب سه­‌شنبه است که هم‌چنان پابرجاست و مردم با افروختن آتش در حیاط خانه­‌ها یا کوچه­‌ها پیر و جوان، کودک و بزرگ، زن و مرد همگی از روی آتش می‌­پرند و به زبان ترکی آذری اشعار مختلفی را می­‌خوانند.

اردبیلی‌­ها برای تهیه شام شب چهارشنبه­ سوری هم غذاهای ویژه‌­ای دارند، مادران ما معتقد هستند که شب چهارشنبه باید همان غذا در سفره‌­هایمان باشد و اهل خانه همگی دور سفره جمع شوند. اغلب غذاهای مرسوم این شب در اردبیل  باقلاپلو و گاهی ماهی دودی، خرما، کشمش و قیصی به عنوان خورشت زینت بخش سفره‌­های خانواده‌­ها است.

رسم دیگری که تا حدودی الان به فراموشی سپرده شده است و در این شب اغلب توسط جوانان در روستاها اجرا می­‌شده رسم «شال سالاماق» است. به‌طوری‌که جوانان بعد از صرف شام به پشت بام­ همسایه یا فامیل خود می­‌رفتند و از روزنه پشت بام شال را به داخل آویزان می­‌کردند اهل خانه هم به عنوان عیدی مقداری شیرینی، نقل و نبات یا پول به شال می­‌بستند.

استاد شهریار در مجموعه بی‌بدیل و بی‌نظیر خود یعنی «حیدربابایه سلام» برای شب چهارشنبه‌سوری به زبان شعر اشارات لطیفی دارد.

«بایرامی دی گئجه قوشی اوخوردی* آداخلی قیز، بیگ جورابین توخوردی

هرکس شالین بیرباجادان سوخوردی* آی نه گوزل قایدادی شال سالاماق».

و اما در این بین فال گوش وایسادن متخص دختران جوان بوده که همچنان طرفداران خاص خود را دارد. بدین صورت که دختران جوان در شب چهارشنبه سوری در پشت در خروجی منزل فال گوش می­‌مانند و منتظر شنیدن اولین کلامی هستند که عابر و مردم پیاده آن را بیان می­‌کنند. البته برخی از دختران جوان همین را در منزل هم انجام می­‌دهند شنیدن حرف خوب و گوش نواز بیانگر سال نکو و پرمیمنت برای کسی است که به فال گوش ایستاده است.

نویسنده اردبیلی که مروری شتابان بر میراث سنتی مردم اردبیل دارد در خصوص آیین‌های چهارشنبه‌سوری در اردبیل گفت: جشن چهارشنبه‌سوری آخر سال هم‌چنان در اردبیل به خصوص روستاها باشکوه برگزار می‌­شود. حتی در منطقه دشت مغان مردم از اولین چهارشنبه ماه اسفند به استقبال چهارشنبه­ سوری می‌­روند و در پشت بام‌­ها یا کوچه­‌ها با روشن کردن آتش شادمانی می­‌کنند.

جامعی به آداب چهارشنبه‌­های اسفند ماه اشاره کرد و افزود: در فاصله گذر از این چهارشنبه‌­ها مردم شدید مشغول به امر نظافت و خانه تکانی و نونوار کردن وسایل منزل‌­اند. در ازمنه قدیم مردم روستاهای اردبیل بالعموم به‌وسیله زنان روستا با گِل سفیدی که در منطقه تامین می­‌کردند اطاق­‌های نشیمن خود را سفیدکاری می‌­کردند و گاه زنان و دختران با ذوق و اهل هنر روستایی، با گِل­‌های برنگ ماشی نقش و نگارهای زیبایی بر روی دیوارها می‌­کشیدند و خانه و کاشانه را برای حضور میهمانان نوروز آماده می‌­کردند.

 وی اضافه کرد: در روز کول یا کوله چهارشنبه اغلب مردم روستاهای اردبیل پشم و موی حیوانات و دام از جمله گوسفند و بز را کوتاه می‌کنند در اصطلاح محلی «کوله» کردن یعنی کوتاه کردن و همچنین است که در این چهارشنبه پسران و دختران دم بخت روستایی به سلمانی مراجعه می­‌کردند.

پژوهشگر اردبیلی عنوان کرد: تا قبل از رسیدن چهارشنبه آخر سال یا گُل چارشنبه مردم باید تنقلات خود را آماده کرده و با صمیم قلب خود را برای جشن چهاشنبه سوری آماده می­‌شدند.

هرچند این روزها تعدادی از این رسم و رسومات خاص و زیبا به باد فراموشی سپرده شده است ولی همچنان برخی رسم­‌ها به قوت قبل طرفدار دارد و هم‌چنان مردم به آن پایبند هستند.

مراسم «نواوستی»/ آب جارو می­‌کنند

بامداد آخرین چهارشنبه پایان سال اردبیلی­‌ها مراسم زیبای سنتی «نواوستی» را هم‌چنان با حضور بی‌نظیر خانواده­‌ها به ویژه بانوان از جمله دختران جوان برگزار می­‌کنند. برای انجام مراسم «نواوستی» اهالی در کنار پل تاریخی یئدی گوز «هفت چشمه» که در مرکز شهر واقع شده است جمع می­‌شوند و جارو در آب خیس می‌کنند، کوزه­‌های کهنه می‌­شکنند و کوزه‌­های نو از آب پُر می‌کنند. مراسم سنتی «نو اوستی» یا همان «سو اوستی» به معنای پریدن از آب است بدین ترتیب که حاضرین عرض رودخانه‌ها را هفت بار طی می‌کنند.

بیوک جامعی پژوهشگر اردبیلی گذری به گذشته‌ها زد و با بیان اینکه مردم اردبیل در گذشته­‌های نه چندان دور اعتقاد داشتند که اهل خانه صبح زود فردای چهارشنبه سوری باید از روی نهر آب بپرند که این کار، یمن بسیار خوب و پسندیده‌­ای برای مردم خواهد داشت، گفت: به همین دلیل خانواده­‌ها صبح زود به سوی نهری که در محله یعقوبیه و سیدآباد جریان داشت و به نام نهر امام جمعه معروف بود حرکت کرده و چندین بار از روی نهر آب می‌پریدند.

وی ادامه داد: مردم سفال‌­های تازه خود را از آب پر کرده و به منزل خود می‌آوردند و تا رسیدن به خانه مقداری نمک و یک عدد قاشق تخته­‌ای و یک عدد شمع الوان هم جزو کالاهایی بود که باید قبل از همه چیز وارد خانه می‌­شد. ورود چهار کالای فوق الذکر به عنوان اولین خرید فردای روز چهارشنبه از آن جهت مهم بود که مردم اردبیل آب را مایه حیات و زندگی، نمک را ماده زندگی و جلوگیری از فساد، قاشق را وسیله‌­ای برای ارتزاق و شمع را نشانه روشنایی برای ادامه حیات و دوری از ظلمت و تاریکی می‌­دانند.

مراسم زیبا و سنتی «نواستی» چنین است که بامداد آخرین چهارشنبه سال به صورت منسجم توسط شهرداری و شورای شهر اردبیل در کنار بالیقلوچای «پل هفت چشمه» اجرا می­‌شود.

و اما عید نوروز...

همه و همه برای لحظه سال تحویل و زمزمه دعای؛

 یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ یَا مُدَبِّرَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْأَحْوَالِ حَوِّلْ حَالَنَا إِلَی أَحْسَنِ الْحَالِ

(ای تغییر دهنده دلها و دیده‏ ها، ای مدبر شب و روز، ای گرداننده سال و حالت ها، بگردان حال ما را به نیکوترین حال) لحظه شماری می­‌کنند گویی همه در انتظار پایان زمستان و فرارسیدن فصل بهار، عروس فصل­‌ها هستند.

خوب است بدانیم نوروز به معنای نوین است که بر نخستین روز از ماه فروردین سال از آغاز خورشیدی اطلاق می­‌شود. با تحویل سال اهل خانه حلول نوروز و آغاز بهار را به هم تبریک می­‌گویند سپس بزرگان خانواده به فرزندان عیدی می­‌دهند.

جامعی پژوهشگر اردبیلی با اشاره به رسم و رسومات عید نوروز و سفره هفت سین گفت: قصه هفت سین در فرهنگ باستانی کشورمان به یاد هفت پایه پیشرفت و توسعه است که به آن «هفت سپند» یا «هفت سپندان» گفته می­‌شود. سفره هفت سین برای هر ایرانی پیام خردورزی، حفظ سلامت و شادابی، اخلاق نیکو و استقامت در مقابل ناملایمات­‌ها و ایستادگی در مقابل شداید روزگار را دارد.

وی افزود: سنجد، سیب، سبزه، سمنو، سیر، سرکه و سماق هفت یار همیشگی سفره هفت سین ایرانی‌ها هستند که سنجد نمادی از انجام کارهای سنجیده در سال جدید، سیب نماد سلامتی، سبزه نشانه نشاط و خرمی، سمنو نشانه قدرت، سیر نمادی از خودداری و محدودیت، سرکه نشانه ناملایمات و سختی‌­ها و همچنین سماق نماد صبر و بردباری است.

و اما سیزه بدر/ روزی برای گره کردن سبزه­‌ها

روزی که مردم دل به طبیعت می‌­زنند و عید ملی را بدرقه می­‌کنند در این روز یکی از سنت‌های خاص بین ایرانیان گره زدن سبزه بعد از تعطیلات عید نوروز و در روز طبیعت است . مردم همانند سال­‌های قبل در روز سیزدهم فروردین ماه که به «سیزده بدر» شناخته می‌شود دل به طبیعت می‌زنند و سبزه‌ای را که در عید نوروز بر سر سفره‌های هفت سین گذاشته بودند گره زده و به آب می‌اندازند.

دور انداختن سبزه‌ها هم به این دلیل بود که ایرانیان باستان عقیده داشتند بدی‌ها و مریضی‌ها در این سبزه جمع شده و با به آب دادن یا به دور انداختن آن، این پلیدی‌ها و مریضی‌ها را از خود دور می‌کردند.

سال­‌ها می­‌آیند و می­‌روند برای سپردن یک سال به دفتر تاریخ ما آدم‌­ها ماه، هفته، روز و ساعت­‌ها را باید سپری کنیم. سال‌­ها زمانی برای ما پر مفهوم خواهد بود که گذشته خود را فراموش نکنیم و برای ساختن آینده گام برداریم.

«سال نو پیشاپیش مبارک»

انتهای پیام/۳۴۶۳/ی