به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما، برای بررسی جایگاه و سیاست ترکیه در بحران روسیه و اوکراین، لازم است در ابتدا نگاه اجمالی به روابط این سه کشور از جهت سیاسی، اقتصادی، جغرافیایی و ژئوپلتیکی داشته باشیم.
روابط از نگاه تاریخی
ارتباطات ترکیه با روسیه علاوه بر ابعاد تاریخی ریشه در روابط امپراطوری عثمانی با روسیه دارد و از طرف دیگر بدلیل اینکه منطقه کریمه در برهه‌های تاریخی متعلق به امپراطوری عثمانی بود و بدلیل ترک تبار بودن و وجود تاتار‌ها در منطقه تعلق خاطری نیز به اوکراین دارد.
بعد از استقلال اوکراین نیز روابط آنکارا و کی یف در ابعاد مختلف گسترش یافت و هم اکنون سطح روابط دو کشور بگونه‌ای است که اتباع هر دو کشور بدون گذرنامه و تنها با ارایه کارت شناسایی امکان سفر به کشور مقابل را دارند.
از طرفی روابط ترکیه و روسیه از قرن‌ها پیش با فراز و نشیب همراه شده و بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در مقاطع زمانی مختلف با رقابت دو کشور بویژه در آسیای میانه و منطقه قفقاز همراه بوده است.
این روابط با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، در طول ۲۰ سال گذشته به ویژه در دومین دور ریاست جمهوری پوتین و نیز شروع بحران سوریه، پس از یک دوره کوتاه مدت تنش، روبه افزایش بوده است. البته ترکیه و روسیه در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، تجاری و نظامی دارای ارتباطات تنگاتنگی هستند بطوریکه روسیه یکی از مهمترین مراکز صادرات محصولات کشاورزی ترکیه است و ترکیه هم یکی از مهمترین مقاصد گردشگران روس است.
ارتباطات سیاسی
ترکیه با هر دو کشور روسیه و اوکراین دارای روابط صمیمانه سیاسی است و به موازات آن در دیگر زمینه‌ها نیز روابط گرمی با هردو کشور دارد.
با وجود روابط نزدیک ترکیه و روسیه، آنکارا یکی از منتقدان اصلی اقدام سال ۲۰۱۴ روسیه در منضم کردن شبه جزیره کریمه به خاک روسیه بود و درباره سرنوشت جوامع ترک تبار در آن منطقه همواره ابراز نگرانی کرده است.
ترکیه بهبود روابط اش با اوکراین را نیز راهبردی تلقی می‌کند و اوکراین را یک منبع فن اوری و دانش برای صنعت دفاعی رو به رشد خود می‌داند. از طرفی ترکیه به عنوان یکی از اعضای ائتلاف نظامی پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در سال‌های اخیر به عنوان یکی از حامیان اصلی اوکراین ظاهر شده و ده‌ها فروند از پهپاد‌های "بیرقدار TB۲" را به این کشور فروخته است (اوکراین سال گذشته برای اولین بار از این پهپاد‌ها در منطقه "دونباس" استفاده کرد).
از طرفی اردوغان رییس جمهور ترکیه که به تغییر موضع در منطقه مشهور است، موفق شده که روابط نزدیکش با روسیه را حفظ نماید که این مساله موجب خشم برخی از متحدان ترکیه در ناتو از جمله ایالات متحده آمریکا شده است. هرچند اقدام دولت اردوغان در سال ۲۰۱۷ درباره خرید سامانه دفاع هوایی s۴۰۰ از روسیه منجر به تحریم‌های آمریکا برضد صنعت دفاعی ترکیه شد، اما این تحریم‌ها موجب عقب نشینی آنکارا نشد.
فخرالدین آلتون رییس نهاد ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه در این زمینه گفت: ما توافقنامه‌های همکاری را برای هدف قرار دادن کشور‌های دیگر امضا نمی‌کنیم و روسیه حتما این مساله را می‌داند. آلتون افزود: قرارداد‌های تسلیحاتی ترکیه با اوکراین هم متفاوت از این سیاست نخواهد بود. وی گفت: قرارداد‌های (قبلی) ما با اوکراین و قرارداد‌هایی که در آینده امضا خواهیم کرد هیچ ارتباطی مستقیمی با بحران جاری (در مرز‌های شرقی اوکراین) ندارند.
وزارت امورخارجه ترکیه برای نشان دادن اهمیت همکاری‌های سیاسی با اوکراین چندی پیش در سی امین سالگرد روابط سیاسی ترکیه و اوکراین و در بحبوحه بحران در روابط مسکو - کی یف، با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: سی امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک با شریک استراتژیک خود (یعنی اوکراین) را جشن می‌گیریم. روابط ما با اوکراین در سال‌های اخیر بر اساس درک متقابل، اعتماد و منافع مشترک پیشرفت قابل توجهی داشته است.
این امر در عین حال به صلح، ثبات و رفاه منطقه ما کمک می‌کند. ترکیه از تمامیت ارضی و حاکمیت اوکراین حمایت می‌کند و در همین چارچوب الحاق غیرقانونی کریمه را به رسمیت نشناخته و در دونباس نیز از راه حل مسالمت آمیز مطابق با قوانین بین المللی حمایت می‌کند.
تلاش‌های مشترک برای حفاظت از حقوق و منافع خویشاوندان تاتار کریمه ما، که پلی از دوستی و همکاری بین اوکراین و کشور ما ایجاد کرده اند، روابط ترکیه و اوکراین را بیشتر تقویت می‌کند.
روابط اقتصادی
صادرات ترکیه به اوکراین در مدت پنج سال تقریبا دو برابر شده و سال گذشته به ۲.۶ میلیارد دلار رسید، در حالی واردات ترکیه از اوکراین در همین مدت به ۴.۴ میلیارد دلار افزایش یافت.
دو کشور خواهان افزایش ارزش تجارت دوجانبه به ۱۰ میلیارد دلار در سال هستند. برای کشور اوکراین، مشارکت با ترکیه و خرید پهپاد از این کشور از لحاظ دفاع از قلمرو خود در برابر روسیه نیز حائز اهمیت است. ترکیه نیز خواهان استفاده از فن اوری‌های اوکراین در زمینه راکت‌های فضایی مشابه راکت‌های "زنیت-۲" و انتقال دانش فنی درباره فناوری انجین (موتور موشکی) است.
اهمیت جغرافیایی و ژئوپلتیکی
دریای سیاه مرزمشترک آبی ترکیه با دوکشور روسیه و اوکراین است و به لحاظ جغرافیایی تشدید و ادامه هرگونه درگیری دراین منطقه موجب آسیب‌های جبران ناپذیر اقتصادی و اجتماعی برای ترکیه خواهد شد.
اگر خوش بینانه نگاه کنیم و به افزایش نقش روسیه در این دریا پس از منضم کردن سواحلی ازمناطق اوکراین به خاک خود و افزایش قدرت چانه زنی دراین دریا را در شرایط فعلی بی تفاوت باشیم و از کنار آن بگذریم، برخی موارد قابل توجه و مهمی هست که ورود ترکیه برای برقراری صلح میان روسیه و ترکیه را برای آنکارا ارزشمند می‌کند.
حرکت برخی مین‌های رهاشده در دریای سیاه و رسیدن تعدادی از آن‌ها به سواحل استانبول و ایجاد خطر برای کشتی‌های تجاری و تفریحی تنها یکی از مشکلات تشدید درگیری در مرز شمالی ترکیه است. ازطرفی ورود آوارگان اوکراینی که ترکیه را برای مقصد بعدی خود انتخاب می‌کنند نیز موجب نگرانی بیش از پیش مقامات آنکارا شده است که همین امر اهمیت نقش آنکارا در بحران روسیه - اوکراین را بیش از پیش افزایش می‌دهد.
شاید هرکشور دیگری به جز ترکیه درشرایط جغرافیایی و ژئوپلتیکی کنونی قرار می‌گرفت، تکاپوی بیشتری برای برقراری آرامش درمنطقه می‌کرد و چه بسا بیشتر از ترکیه برای روابط اش با روسیه و اوکراین نگران می‌شد.
اجرای نقش میانجیگری
قبل از تشدید بحران روسیه و اوکراین و پیش از وقوع درگیری مسلحانه، ترکیه درصدد استفاده از اهرم روابط خود با اوکراین برای میانجیگری بین اوکراین و روسیه بود و اردوغان با تشدید بحران، در سفر به اوکراین راه‌های فروکش کردن این بحران را بررسی کرد.
آلتون رییس نهاد ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه در زمینه این سفر و تبعات آن گفته بود که ترکیه در پی سفر اردوغان به اوکراین ممکن است میزبان ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه باشد، اما تاریخ چنین دیداری هنوز مشخص نشده است.
اردوغان هنگام برگشت از سفر اوکراین به خبرنگاران گفت: متاسفانه غرب هنوز هیچ کمکی به حل این مشکل نکرده است و آن‌ها اوضاع را بدتر می‌کنند و در حال حاضر مشکل جدی در رهبری اروپا برای حل این مشکل وجود دارد.
اردوغان با انتقاد از رویکرد «جو بایدن» رئیس جمهوری آمریکا در قبال این موضوع نیز گفت: بایدن هنوز نتوانسته است رویکرد مثبتی برای مقابله با این بحران نشان دهد. پس از دیدار من با «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه، اگر نقش میانجی بین روسیه و اوکراین به ما سپرده شود، این وظیفه را می‌پذیریم و برای انجام مسئولیتی که بر دوش ما گذاشته شده، تلاش خواهیم کرد.
رییس جمهور ترکیه افزود: می‌خواهیم جلسه‌ای در سطح عالی بین روسای جمهوری روسیه و اوکراین برگزار کنیم و در این راستا با «ولادیمیر زلنسکی»، رئیس‌جمهوری اوکراین به توافق رسیده‌ایم.
مولود چاووش اوغلو هم در روز‌های گذشته در گفتگو با شبکه تلویزیونیدولتی ترکیه (تی آر تی) در مورد موضع ترکیه در بحران اوکراین- روسیه گفت: موضع ترکیه در تنش روسیه و اوکراین کاملاً مشخص است. ترکیه به عنوان کشوری که با هر دو کشور ارتباط دارد و با توجه به وجود درگیری‌ها در منطقه، نمی‌خواهد درگیری‌های جدید به آن افزوده شود، لذا به برداشتن گام‌هایی برای کاهش تنش ادامه می‌دهد. برخی از این اقدامات به شکل آشکار و برخی دیگر در پشت پرده انجام می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه این موضع را در آخرین سفر خود به اوکراین بیان کرده است، گفت: در اینجا کاهش تنش و تامین ثبات در اولویت قرار دارد. هر تلاشی ارزشمند است، ولی بعضی از گام‌ها با این دیدگاه برداشته می‌شود که وانمود شود آن‌ها هم به حل مسئله کمک می‌کنند، اما شاهد رفتار‌های غیرصمیمی در این موضوع هستیم. باید از ارائه اظهارات غیر ضروری و تنش آفرین اجتناب ورزید. بیاناتی نظیر «روسیه امروز وفردا اوکراین را اشغال می‌کند» موجب نگرانی و ناآرامی در اوکراین می‌شود. ازطرفی به لحاظ اقتصادی هم به اوکراین ضرر می‌رساند. اما وضعیت واقعی به این شکل نیست. بله، با این شرایط تنش، احتمال درگیری هم وجود دارد، اما لزومی به بیان این موضوع به شکل «دیپلماسی بلندگویی» همانند آنچه که بعضی از کشور‌های غربی انجام می‌دهند، نیست. به گفته چاووش اوغلو، طرف اوکراینی خواستار میانجیگری ترکیه است، طرف روس هم در‌ها را بر روی میانجیگری نبسته است.
وزیرخارجه ترکیه افزود: در میزبانی نشست‌ها میان ترکیه و روسیه، این بار نوبت ماست. ما از روس‌ها خواستیم تاریخی را برای این نشست و سفر آقای پوتین اعلام کنند. از سوی دیگر نیز به تلاش هایمان ادامه می‌دهیم. خیلی هم پرمدعا نیستیم. اما بر مسئولیت مان در این زمینه واقف هستیم. از یک سو نیز کم کم موازنه منطقه‌ای شکل می‌گیرد. اگر خواهان صلح و آرامش و توسعه اقتصادی در منطقه هستیم، همه باید سیاست‌های متوازن اجرا کنند. یک بحران وجود دارد و همه باید هر آنچه از دست شان برمی آید، انجام دهند.
بحران اوکراین- روسیه در رسانه‌های ترکیه
رسانه‌های ترکیه به جد بحران اوکراین و موضعگیری‌های ترکیه در این زمینه را رصد و مورد توجه قرار داده اند و روزی نیست که درباره این بحران خبر و اظهار نظر و یا یادداشتی درج نشود.
در همین رابطه کورشاد زورلو خبرنگار سرشناس ترکیه در روز‌های گذشته با پرداختن به بحث "ترکیه چه استراتژی می‌تواند در موضوع اوکراین دنبال کند؟ " نوشت: در زمینه میانجیگری ترکیه در اوکراین پاره‌ای مشکلات که ترکیه را در تنگنا قرار خواهد داد مشاهده می‌شود.
یکی از آن‌ها عضویت ترکیه در ناتو و حمایت از عضویت اوکراین در این پیمان است؛ لذا در صورت درگیری احتمالی، عرصه مانور آنکارا تغییر خواهد یافت. دوم اینکه روابط اوکراین با ترکیه، به شکل مستقل از روابط روسیه و اوکراین پیش می‌رود. مخصوصاً توافقاتی که در صنایع دفاعی حاصل شده است و موضوع تولید مشترک پهپاد‌های مسلح، بستر بی طرفی اصولی ترکیه از منظر مسکو را تنگ‌تر می‌کند. سومین مشکل نیز موضع قاطعانه و حق بجانب ترکیه در موضوع کریمه است.
زورلو افزود: از سوی دیگر نمی‌توان وضعیت نامتقارن به لحاظ بعضی از ابعاد روابط با روسیه را نادیده گرفت. مخصوصاً مشکلاتی که در اقتصاد و بخش انرژی مشاهده می‌شود و درآمد‌های گردشگری ناشی از گردشگران روسی، گام‌های روسیه در مورد ترکیه را شکننده‌تر می‌کند. همچنین به لحاظ روند کنونی در سوریه، لیبی و قره باغ، ممکن است وضعیتی که ترکیه را بطور جدی با مشکل مواجه کند، شکل بگیرد.
زورلو با تاکید بر اینکه به رغم سخنان مسئولان مختلف روسیه و اوکراین، منطقه دونباس دیر یا زود شاهد یک درگیری خواهد شد، افزود: در اصل در کنار تحولاتی که رخ می‌دهد، با روسیه‌ای که زمان و فرصت بدست آورده است، مواجه هستیم. هر چند اوکراین شکل گیری موقعیت ویژه در این منطقه را رد می‌کند، اما هدف روسیه برای ایجاد یک وضعیت بالفعل در آنجا بر همگان آشکار است.
واسیلی گولوبف استاندار منطقه روستوف روسیه در تاریخ ۲۷ ژانویه گفت ۷۵۰ هزار نفر در لوهانسک و دونتسک گذرنامه روسیه دریافت کرده اند. پشتوانه حقوقی این اقدام از لحاظ روسیه نیز بخشنامه‌ای است که پوتین در تاریخ ۲۴ آوریل صادر کرده است.
با وجود این امتیاز‌ها و معایب، ترکیه با ایستادن در جایگاه متفاوت با کشور‌هایی که سعی دارند عباراتی نظیر حمله، درگیری و تحریک را تکرار کرده و در اذهان زنده نگه دارند، ابزار‌های تقویت مصالحه را روی میز نگه دارد.
خانم هولیا سلونی خبرنگار شبکه خبر ۷ ترکیه نیز در زمینه میانجیگری بین روسیه و اوکراین نوشت: موضع ما در اینجا روشن است. ما طرفدار حاکمیت صلح در منطقه به ویژه درباره رویکرد مربوط به ترک‌های کریمه هستیم.
بار‌ها با کشور دوست روسیه و به خصوص با آقای پوتین، رئیس جمهور این کشور این موضوعات را مطرح کرده و می‌کنیم. امیدواریم این منطقه به یک منطقه جنگی تبدیل نشود. بگذارید این منطقه به عنوان منطقه‌ای که در آن صلح حاکم است به سمت آینده پیش برود.
امیدواریم نگرش در این زمینه در جهت مثبت توسعه یابد. می‌توانیم در این مورد میانجیگری کرده و درباره این موضوع با آن‌ها گفتگو کنیم. مایلیم با توسعه این گفتگو‌ها هم با اوکراین و هم با آقای پوتین، در حل این مسئله سهیم باشیم.
با مرور اقدامات هرچند ترکیه توانسته است طی یک دوره نمایندگان دوکشور روسیه و اوکراین را دراستانبول در دور یک میز بنشاند، اما تا الان این گفتگو‌ها نتیجه مثبتی برای توقف عملیات روسیه در اوکراین نداشته و مسکو گام به گام درحال انجام برنامه عملیاتی خود در منطقه شرق اوکراین است.
نتیجه اینکه با توجه به ارتباطات نزدیک سیاسی و اقتصادی ترکیه با هر دو کشور اوکراین و روسیه دولت آنکارا به جد خواستار تشدید هرگونه مناقشه و درگیری بیشتر بین دو کشور و فروکش کردن تنش بین طرفین است، زیرا پیامد‌های تشدید اختلافات و یا درگیری بین دو کشور هم بدلیل نزدیکی جغرافیایی دو کشور به ترکیه و هم بدلیل روابط نزدیک هر دو کشور با ترکیه در ابعاد اقتصادی و سیاسی دستکم به اندازه هر دو کشور برای آنکارا نیز می‌تواند مخاطراتی داشته باشد.
