زمینه‌های اصلاح اداری

دنیای اقتصاد شنبه 26 فروردین 1402 - 00:03
ساخت مدرسه و مسجد سپهسالار در 19فروردین سال۱۲۵۸خورشیدی در دوران میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ناصرالدین آغاز شد. طراحی مسجد را مهندس مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داد و معمار آن استاد حسن معمار قمی بود. معماری این مسجد از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار با برخورداری از ۱۰مناره (بیش از اندازه متداول) و گنبد دوگوش خوابیده، نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد. ساختمان مسجد دو طبقه بوده و در هر طبقه حجره‌هایی برای سکونت طلاب ساخته شده است که مجموع آن به ۶۰ حجره می‌رسد. در چهار طرف اضلاع ساختمان، چهار ایوان قرار دارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده است و منتهی به مقصوره و گنبدی عظیم می‌شود. حسین‌خان سپهسالار، فرزند میرزا تقی‌خراسانی و برادر میرزا یحیی‌قزوینی بود. امیرکبیر با پدرش، روابط نزدیک داشت و فرزندان او را به کارهای دولتی گماشته بود و میرزاحسین‌خان را برای تحصیل و فراگیری زبان‌های فرانسوی و عربی به خارجه فرستاد. مناصب وی به قرار زیر بوده است:

  ۱۸۵۱-۱۸۴۸ م کارپرداز ایران در بمبئی

  ۱۸۵۶-۱۸۵۱ م کنسول ایران در تفلیس

  ۱۸۶۶-۱۸۵۶ م وزیر مختار ایران در استانبول

  ۱۸۶۸-۱۸۶۶ م سفیرکبیر ایران در استانبول

  مهر ماه۱۲۵۰ (اکتبر ۱۸۷۱ م) وزیر جنگ

۱۸۷۳- ۱۸۷۱ م صدراعظم

  تا مهر ۱۲۵۹ (اکتبر ۱۸۸۰) وزیر جنگ و خارجه

۱۲۵۹ تا ۱۲۶۰ (۱۸۸۰ تا ۱۸۸۱) حاکم قزوین و سپس خراسان.

  دوره اقامت سپهسالار در استانبول (۱۸۶۸-۱۸۵۶) مصادف با دوره تنظیمات

(۱۸۷۶-۱۸۳۹) و مخصوصا تنظیم نخستین قانون اساسی عثمانی در ۱۸۶۳ بود و احتمالا اطلاعاتی در زمینه تلاش آنها برای قانون و آزادی به وی می‌رسیده است. او با انجمن مخفی عثمانی‌های جوان در ارتباط بود و از اندیشه‌های پیشروی آنان بسیار تاثیر پذیرفته بود. در سال ۱۲۴۹ ش، ناصرالدین‌شاه به عتبات سفر کرد و در مسیر اوضاع پریشان مردم ایران را مشاهده کرد و با ورود به خاک عثمانی شاهد اصلاحات مدحت پاشا شد. میرزاحسین در این سفر به‌عنوان سفیر همراه شاه بود، در زمینه اصلاحات عثمانی و لزوم انجام اصلاحات با او گفت‌وگو می‌کرد. شاه در پایان این سفر، میرزا حسین‌خان را با خود به تهران آورد و او را به «وزارت عدلیه و اوقاف و وظایف» گمارد. سپهسالار نسل سوم اصلاح‌گری پس از عباس میرزا و امیرکبیر بود. از جمله اصلاحات او می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  قانون‌گذاری با هدف تغییر حکومت خودکامه فردی به حکومت قانونمند

  کاهش قدرت حکام و حفظ حقوق رعیت

  استخدام معلم از اتریش برای ایجاد قشون منظم

  تاسیس مدرسه نظامی (اتاماژوری) برای تربیت افسران

  ایجاد عدلیه جدید

  تاسیس «صندوق عرایض» تا مردم شکایات خود را در آن صندوق بریزند

  تاسیس کارخانه اسلحه‌سازی و مهمات جنگی با قوه ماشین بخار

  تاسیس پست‌خانه و انتشار تمبر پستی

  ساده کردن سبک نگارش در مکاتبات دولتی

  تقویت دارالفنون

  تاسیس مدرسه و مسجد سپهسالار

  انتشار روزنامه‌های وقایع عدلیه، نظامی، مریخ، وطن و یک سالنامه

  استخدام مشاوران و متخصصان اتریشی برای اصلاح امور مالیه و بهره‌برداری از معادن

تاسیس ضرابخانه و طرح سکه جدید.

برخی درباریان و روحانیون، هرکدام به دلایلی، مخالفان جدی سپهسالار بودند. از جمله در بین درباریان مخالف، ظل‌السلطان پسر ناصرالدین شاه بود که به ددمنشی شهره بود. پس از برکناری از صدراعظمی، میرزا حسین‌خان سپهسالار چندی فرمانروای گیلان بود. پس از آن هم وزیر خارجه شد. بسیار کوشید تا شاه را به اندیشه پیشرفت بیندازد؛ ولی ناکام ماند. سرانجام والی خراسان شد و در آبان۱۲۶۰ هـ.ش. در ۵۳ سالگی در مشهد درگذشت. روزنامه‌هایی که سپهسالار ایجاد کرد، خود را آزاد اعلام کرده بودند؛

«آزاد از هر قید و بندی و متعهد به دفاع از هر چه حق باشد و درج هر کردار زشتی از ناحیه حکومت و حکام».

او پروژه احداث راه‌آهن را نیز مطرح کرد که با آن مخالفت شد و ناتمام ماند. سپهسالار هنگامی که از صدارت عزل شد، به ناصرالدین‌شاه نامه‌ای نوشت و گلایه کرد که وقتی برخی افراد انبار غله داشتند ولی مردم از گرسنگی می‌مُردند، من آذوقه عیال و خانه خودم را بیرون آورده قسمت به فقرا می‌کردم و دیگران خرواری پنجاه تومان می‌بردند و غله را به امید گران‌تر فروختن نمی‌دادند و بندگان خدا تلف می‌شدند... حالا آنها، حافظ شریعت و فدوی مخرب دین است. از جمله اقدامات منفی او پیشنهاد و انعقاد قرارداد رویترز است.

سپهسالار تصور می‌کرد با تحویل کلیه امور کشور به یک تاجر انگلیسی می‌تواند در سفر به لندن از انگلستان تقاضا کند کشور ایران را تحت قیمومیت نظامی خود قرار دهند و این یک اشتباه فاحش بود. لرد کرزن، وزیر امور خارجه انگلستان، درباره قرارداد رویترز نوشت: «طرح رویترز عالی‌ترین مرحله دوره‌ای از احساسات جدی و صمیمانه انگلوفیلی در تهران و آن شاهکار سیاسی میرزاحسین‌خان، صدراعظم مقتدر بود. وقتی که متن آن به‌نظر اهل جهان رسید دریافتند که مشتمل بر کامل‌ترین مواد و واگذاری دربست کلیه منافع صنعتی یک کشور در دست خارجی است که مانند آن هرگز به وهم و گمان احدی درنیامده بود و در تاریخ سابقه نداشته است... این بود سند حیرت‌انگیزی که انتشارش... توفان هیجان در اروپا برانگیخت.» به نوشته ابراهیم تیموری، سپهسالار در جریان واگذاری امتیاز رویترز ۵۰ هزار لیره دریافت کرده بود.

منبع: ابراهیم تیموری، عصر بی‌خبری  یا تاریخ امتیازات در ایران، چاپ چهارم، تهران، اقبال، ۱۳۶۳

منبع خبر "دنیای اقتصاد" است و موتور جستجوگر خبر تیترآنلاین در قبال محتوای آن هیچ مسئولیتی ندارد. (ادامه)
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت تیترآنلاین مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویری است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هرگونه محتوای خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.