خبرگزاری فارس - بوشهر، سارا طاهری: نیازی به گفتن ندارد که در شهرهای جنوبی به خصوص بوشهر، صدای دمام نشان دهنده آغاز مراسم عزاداری محرم است؛ اصلا طعم عزاداری بوشهری‌ها فرق می‌کند، در هرجای ایران که صدای‌ سنج و دمام شنیده شود ناخودآگاه مردم برای تماشا جمع می‌شوند و اولین چیزی که در ذهن‌ها متبادر می‌شود جنوبی بودن نوای این ساز است؛ گویی هر ضربه‌ای که بر آن کوبیده می‌شود بر قلب اهالی فرود می‌آید تا خود را برای عزای اباعبدالله برسانند و دور هم جمع شوند. 

دمام، سازی استوانه‌ای شکل است که دو سمت آن با کشیدن پوست حیوان(بز) پوشانده شده و سپس با ضربه به هر دو طرف و فضای خالی آن صدای دمام ایجاد می‌شود. در بندر بوشهر، نوازنده‌های دمام، ساز خود را خیلی محکم و با قدرت می‌نوازند و این امر را یکی از اصول نوازندگی در نواختن سازهای مراسم می‌دانند. 

محمود بردک‌نیا یکی از دمام‌سازهای زبردست بوشهری که کارگاه کوچکی در بازار حاج رئیس دارد می‌گوید: دمام در خانواده ما نسل به نسل چرخیده، دایی پدرم، پدربزرگ پدرم و پدربزرگ خودم تا به ما رسیده؛ برادرهایم دمام می‌زنند ولی ساخت دمام کار خودم است؛ از بچگی در مسجد دمام می‌زدم و کار حرفه‌ای را از ۱۶ سالگی شروع کردم، اولین دمام خوبی که توانستم درست کنم ۲۰ سالگی بود و از همان موقع تا الان که ۴۶ سال دارم دمام می‌سازم. 

او ادامه می‌دهد: دمام از زمان قاجار وجود داشته و با مهاجرت آفریقایی‌ها به ایران با کشتی وارد بوشهر شده است؛ در کنیا و هندوستان نیز مراسم‌ سنج و دمام وجود دارد، دمام کوچک برای کودکان و دمام‌های بزرگ در مسجد استفاده می‌شود. 

تفاوت ساخت دمام از گذشته تاکنون

همانطور که گفتیم دمام استوانه‌ای شکل است؛ در گذشته تنه درخت را با چکش و مُغار خالی می‌کردند و به اصطلاح به آن «گُرم» می‌گفتند اما دمام‌های جدید به صورت تَرکه‌ای هستند و تکه‌های بلند و باریک چوب در کنار هم بدنه چوبی دمام را تشکیل می‌دهند؛ به بدنه چوبی دمام «پیپ» گفته می‌شود که در گذشته از درخت ساج و آبنوس که از آفریقا وارد می‌شده و امروزه از چوب روس تهیه می‌شود. 

بردک‌نیا می‌گوید: در محله‌های قدیمی بوشهر دمام‌های بسیار قدیمی وجود دارد که از تنه درخت ساخته شده است و در حال حاضر این نوع آماده‌سازی پیپ به دلیل سختی زیاد کمیاب است و فقط خراطی‌هایی که دستگاه دارند می‌توانند آن را درست کنند. بدنه چوبی با جوهر گردو، سیلر، سنباده و روغن ماشین نقاشی و رنگ می‌شود. 

دمام‌ساز بوشهری ادامه می‌دهد: پس از آماده شدن بدنه چوبی، دمام‌سازی وارد مرحله «چنبره» درست کردن می‌شود؛ چنبره در گذشته از چوب درخت خیزران ساخته می‌شده اما امروزه، چنبره از یک میلگرد آجدار که به شکل حلقه‌ای که کمی بزرگتر از دهانه ساز می‌باشد ساخته می‌شود. 

دور چنبره‌ها را ابتدا بند پلاستیکی و سپس با پارچه می‌پیچند تا بدین وسیله فاصله آن‌ها را نسبت به بدنه دمام و عبور بند تنظیم کنند و از طرفی پوست در هنگام کشیدن به دلیل سفتی میلگرد پاره نشود. برای هر دمام نیز چهار چنبره که به صورت جفت در طرفین دمام قرار می‌گیرند استفاده می‌شود. 

بر خلاف ساز پر سر و صدایش، انسانی بسیار آرام بود؛ همانطور که دستی بر پوست دمام می‌کشید گفت: یکی از مراحل سخت آماده‌سازی دمام مرحله «پوست‌گیری» است؛ در گذشته، زمانی که برای محله خودمان یعنی بهبهانی‌ها دمام درست می‌کردیم همسایه‌ها با پوشاندن بینی از کنار ما رد می‌شدند اما امروزه پوست را با آهک دباغی می‌کنند تا بوی ناخوشایند آن از بین برود؛ حالا باید پوست کشیده و روی بدنه چوبی ثابت و محکم شود، این کار توسط بندهای محکم به نام «گُش»؛ بند طبیعی از جنس درخت نارگیل و یا «کمبال»؛ بند ماشینی از جنس ابریشم به طرف همدیگر کشیده می‌شوند، ۲ الی سه نفر یک دمام را می‌گیرند، یک نفر چوب را نگه می‌دارد، نفر دیگر سوزن می‌زند و نفر سوم بند را با تلاش زیاد از سوراخی که توسط سوزن روی پوست ایجاد شده رد می‌کند، پوست‌ها و چنبره‌ها با چوب کشیده، محکم شده و دمام آماده نواختن می‌شود. 

دمام‌های محرم

این دمام‌ساز می‌گوید: دمام‌های محرم شامل دمام «اِشکون» و «غِمبر» است؛ اشکون به معنای شکننده ضرب با قطر دهانه ۳۲ تا ۳۴ سانتی‌متر، تک دمامی است که در سردسته قرار می‌گیرد، به اندازه ۲ الی سه میزان تک‌نوازی کرده و بعد ریتم را به بقیه منتقل می‌کند. ۲ دمام با نام غمبر با قطر دهانه ۴۲ در شمال و جنوب اشکون قرار می‌گیرند و با دمام‌های پشت غمبری با قطر دهانه ۳۸ تا ۴۰ جمعاً هفت دمام می‌شوند که برای شب‌هایی مانند عاشورا این تعداد به ۹ تا ۱۱ دمام می‌رسد. 

بردک‌نیا همانطور که نوای دمام را در ذهن آورده و زیر لب زمزمه می‌کند ادامه می‌دهد: ریتم بوشهر با همه جا فرق می‌کند و درآوردن صدای دمام بسیار مهم است، اول مراسم بوق شاخی زده می‌شود و پس از چند ریتم دمام، سنج‌ها شروع می‌کنند؛ در این مراسم هفت سنج، دمام‌ها را همراهی می‌کنند که چهارتای آن‌ها مخصوص اشکون هستند. مراسم از شب هفتم آغاز شده و تا ظهر عاشورا ادامه دارد. 

در مراسمات، اول دمام را افرادی که سن بالاتری دارند می‌زنند و وقتی دمام به اصطلاح جان گرفت و راه افتاد، بین بقیه افراد دست به دست می‌چرخد. 

دمام‌زن با چوبی از جنس درخت نخل به اندازه ۴۰ سانتی‌متر که در دست راست فرد قرار دارد بر دمام ضربه می‌زند و در سمت مخالف هم با دست ضرباتی برای ایجاد نوای دمام زده می‌شود. 

بزرگترین دمام با قطر دهانه ۴۲ و وزن هفت الی هشت کیلو حجم و پرتاب صدای بالایی دارد و به دلیل سنگینی و بندی که روی دوش انداخته می‌شود باید بین افراد تقسیم شود و هر فرد حدود ۲ تا سه دقیقه دمام زدن، آن را به نفر بعدی می‌دهد. 

در پایان مراسم هم، بندهای دمام را تا مراسم بعدی شل می‌کنند تا به پوست فشار وارد نشود و به اصطلاح کار از کیفیت نیفتد. سنج و دمام‌زنی در روز عاشورا تا اذان ظهر و اقامه نماز و با همراهی دسته‌جات عزادار ادامه پیدا می‌کند که پس از اقامه نماز به تأسی از نماز ظهر عاشورای امام حسین (ع)، سنج و دمام‌ها بر زمین گذاشته می‌شود. 

همانطور که دمام را بین پاهایش گرفته بود تا بندهای آن را محکم کند گفت: دمام درست کردن شغل سختی است و قدرت بدنی زیادی می‌خواهد، ساخت دمام نیاز به مهارت دارد تا چنبره‌ها میزان باشد و به مرور زمان تاب برندارد، اگر کسی به ساخت دمام علاقه داشته باشد باید وقت بگذارد تا تکنیک این کار را یاد بگیرد و یک دمام با کیفیت درست کند. 

سنج و دمام نقش مهمی در معرفی نهضت عاشورا به جوانان دارد

بردک‌نیا می‌گوید: سنج و دمام نقش مهمی در معرفی نهضت عاشورا به جوانان داشته به طوری که جوانان و خانواده‌هایشان برای خرید و برخی دیگر حتی از شهرستان‌های مختلف برای یادگیری به ما مراجعه می‌کنند. 

به گزارش فارس، دمام، از اصیل‌ترین صنایع دستی بوشهر به حساب می‌آید که تاکنون آموزش آن، تنها موروثی بوده است، برای این ساز که با اعتقادات مردم عجین شده است برگزاری کلاس آموزشی کمک زیادی به حفظ آن خواهد کرد.

پایان خبر/