هنگامی که تاریخ تاریخ‌شناسی را می‌گوید، به این اشاره می‌کند که کم‌کم مورخان، کشف حقیقت را بر ایجاد یک کتاب ادبی و زیبا ترجیح دادند با اینکه می‌دانستند نوشتن تاریخ خشک و بدون جاذبه ادبی، کتاب‌هایشان را پرفروش نخواهد کرد. آنها به عقیده یاسمی سود علم را بر سود خود ترجیح نهادند. او اعتقاد داشت تاریخ‌شناسان با اینکه می‌دانند تالیفات علمی هرچند سال یک بار دست‌خوش تغییرات گسترده می‌شوند و با رو شدن هر سند و مدرک جدیدی، کتاب تاریخ پیشینیان در طاق نسیان خواهد ماند، به همین قناعت می‌کردند که نتایج رنج‌های آنها جزو سرمایه علمی عالم بشود؛ اگرچه خودشان فراموش شده باشند. با این حال خیلی از آثاری که از این مرد فرزانه به زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی و پهلوی تالیف و تصحیح و ترجمه شده است تا به امروز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. «تاریخ تاریک است و فلسفه تاریخ تاریک در تاریک»؛ این را یاسمی گفته؛ جمله‌ای که شاید امروزه هم بسیار تکرار شود. شاید اصلی‌ترین بحث در دپارتمان‌های تاریخ این باشد که کار تاریخ‌شناس چیست؟ یاسمی ۸۸سال پیش این‌گونه جواب می‌دهد: «تاریخ‌نویس باید فقط به زنده کردن آثار پیشینیان بپردازد و اسلوب علمی را که سنجش صحت و سقم اخبار و اعتباریابی اعتباری شهادات مردمان باشد، پیشوای خود قرار دهد و هرچند یقین برای مورخ حاصل نتواند شد لکن وظیفه او این است که حتی‌الامکان به یقین نزدیک شود و غبار شبهات را از روی تاریخ بردارد.»
سیدصدرا موسوی دیزکوهی
دانشجوی تاریخ دانشگاه تهران
