تنوع اقلیمی و جغرافیای پهناور ایران، موجب شکل گیری انواع گوناگون از باغ‌ها در طول تاریخ شده است. بررسی تاریخی باغ‌های ایرانی در نقاط مختلف این سرزمین حکایت از آن دارد که با وجود مفاهیم مشترک در طراحی باغ‌ها، شکل‌گیری کالبدی این مفاهیم با توجه به شرایط خاص هر دوره تاریخی و همچنین بستر طراحی باغ، شاخصه‌های متفاوتی از یکدیگر داشته است. یکی از نقاط شکل‌گیری شیوه خاصی از مفاهیم باغ ایرانی، شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است. بیرجند به‌عنوان شهری که رونق و شکوفایی خود را در دوره صفویه به دست آورده، دارای مجموعه‌ای از باغ‌های تاریخی متعلق به دوره قاجار و پهلوی اول است. بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی و اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آب‌رسانی بوده ودومین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شده است. بنا به کتب تاریخی، بیرجند، احتمالا در اواخر حکومت ساسانیان وتوسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به‌عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ وماوراءالنهر بنا شده است. بررسی ویژگی‌ها و شاخصه‌های باغ‌های بیرجند در مقایسه دیگر باغ‌های ایران نشان از شیوه متفاوتی در طراحی دارد.
آب یکی از عناصر اصلی در باغ است که بخشی از آن برای آبیاری گیاهان و قسمتی برای خلق زیبایی در طراحی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نقش آب در باغ‌سازی در بیرجند، فقط نقش کارکردی نیست، بلکه حضور آب در باغ ترکیبی از شکل عینی و شکل حسی است. در واقع، معماری باغ، معماری آب است و درهم‌آمیختگی آب و بنا، پدیدآورنده حماسه‌ای بی نظیر از شعر، شکوه و موسیقی در خلوت درختان است.
باغ ایرانی، باغی است که از ترکیب عناصر معماری، درختکاری، گلکاری‌های تزیینی و جلوه‌های گوناگون آب به وجود آمده و در نسبت با فرهنگ و سلیقه ایرانی شکل گرفته است. باغ ایرانی بیشتر حاکی از نیازهای روحی است و از زمانهای قدیم باغ بخش اساسی از زندگی ایران و معماری آن بوده و در موجودیت آتشکده‌های بزرگ و تقویت نمادین آنها سهم داشته است. از زمان سومریان، باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه می‌کرد. ایرانیان برای بهره‌گیری نسبی از منابع آب، با قدرت تخیل و ابداع، چاره‌اندیشی کردند و کاریزهایی عمیق که از ۸۰ تا ۱۶۰کیلومتر طول داشتند، حفر کردند.
محمد شبانی
