شکی نیست که سرنوشت آکادمیک و نتیجه زحمات بسیاری از اعضای هیات علمی به شکلی با نحوه داوری و قضاوت سایر همکاران گره خورده است. ضمن تأکید بر اینکه امر قضاوت و داوری در کلیه شئون دارای اهمیت و حساسیت خاصی است، شایسته است کلیه داوران تعمق بیشتری روی موضوع قضاوت نموده و مبانی تئوریک داوری مقالات علمی را در حد امکان مورد بحث قرار دهند. محققان در پژوهشی با عنوان «چگونه مقالات پژوهشی را به روش علمی و سیستماتیک داوری کنیم» آورده‌اند، فرآیند داوری مقالات یک مقوله حسی و ادراکی نیست بلکه نیاز به آموزش و تجربه‌ای دارد که کسب آن همیشه آسان نیست.
این پژوهش که توسط دکتر محمدباقر اولیا دانشیار گروه داخلی روماتولوژیست دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد و دکتر مهرداد شکیبا استادیار گروه اطفال دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد انجام شده، نشان می‌دهد، یک داور ایده‌آل به منظور ارتقا کیفیت مقالات باید سؤالات خوب و سازنده‌ای از نویسنده بپرسد با ارایه نظرات خود از چاپ مقالات بی‌کیفیت و بی‌مفهوم جلوگیری کند. ارایه این نظرات به معنی قدرنشناسی از داورانی که تاکنون با صرف وقت بسیار، با مجلات کشورمان یا مجلات بین‌المللی همکاری داشته‌اند، نیست.
بی‌شک نقش داوران در یک مجله بسیار حساس و اساسی است. اساسا داوران دو نقش بر عهده دارند؛ ابتدا در خصوص ارزش کلی یک مقاله برای انتشار (معمولاً پس از بازنگری) نظر می‌دهند که معمولا به اشکال کلی مانند قابل چاپ، پذیرش مشروط به اصلاحات لازم، بررسی مجدد پس از یک بازنگری کلی و رد مقاله بیان می‌شود. نقش دوم داوران ارائه انتقادات سازنده به مولفان بدون لحاظ کردن چاپ یا رد مقاله است.
محققان می‌گویند، بیشتر داوران توانایی خوبی برای ارایه نقش نخست خود دارند ولی باید آن‌ها را برای بهبود نقش سازنده در ارتقا مقالات توانمندتر ساخت. در حقیقت یک داور یک مشاور برای مولف است. هر آنچه توسط مولف دیده نشده را ببیند. بنابراین یک داور می‌تواند به اندازه یک محقق، استاد راهنما، استاد مشاوره کمک کننده و راهنما باشد. اولین قدم در داوری یک مقاله خواندن آن است. واقعیت این است که برای انجام چنین کاری راه‌های خاصی توصیه نمی‌شود و هیچ روش روشن و صریحی وجود ندارد. هر کدام از داوران برای انجام این کار روش منحصر به فردی دارند. تعدادی از آن‌ها ترجیح می‌دهند که مرور سریع و سطحی بر مقاله داشته باشند تا به نوع مقاله پی ببرند.
چند نکته مهم که باید در طی این مرور سریع بررسی شود این است که چرا نویسندگان چنین مطالعه‌ای را انجام داده‌اند؟ آیا این مقاله موضوع جالب توجهی برای خوانندگان دارد؟ و آیا این مطالعه توانسته است به سوال‌های مهمی که قبلا پاسخ داده نشده‌اند، جوابی بدهد. روش دیگر خواندن مقاله، خواندن آهسته و با دقت به جزئیات آن و پاسخ به سوالات در طی بررسی مقاله است. هر روشی که انتخاب شود داوران باید فرصتی را در جهت جمع‌بندی عقاید و نظرات خود، بین خواندن مقاله به صورت جزیی و نوشتن نظرات داوری خود، داشته باشند.
چکیده مقاله قسمتی از مقاله است که در آن نویسندگان خلاصه‌ای از مهمترین مطالب مقاله را بیان می‌کنند. مقالات تحقیقاتی خلاصه مقالات جامعی دارند. خلاصه مقالات کوتاه و مختصر که تنها شامل هدف و نتیجه هستند در سایر مقالات دیده می‌شوند، به جز که می‌توانند بدون خلاصه باشند. این بخش از مقاله اغلب تنها قسمتی است که پس از چاپ شدن توسط خوانندگان مطالعه می‌شود چراکه بسیاری از محققان در شروع کار تحقیقاتی خود تنها همین قسمت از مقاله را مطالعه می‌کنند. بنابراین چکیده مقاله باید بتواند معنی و مفهوم کامل مقاله را بدون خواندن کل بازگو کند.
براساس این پژوهش، نویسندگان مقاله به راحتی دچار دید یک سو تونلی می‌شوند به گونه‌ای که احساس می‌کنند خواننده جزئیات مطالعه و فرضیات وراء متدولوژی را می‌داند. مقدمه یک مقاله خوب از این سوگیری‌ها جداست و واضحا هدف نویسندگان از انجام مطالعه را بیان می‌کند. هدف از مقدمه، بیان علت اساسی انجام مطالعه و اهداف مطالعه است. مقدمه باید به نحوی مشکل را شرح دهد که نکات مهم انجام مطالعه را دربرگیرد.
در بخش نتایج مقاله، داوران باید بررسی کنند آیا نویسندگان با یک روش معین یا چارچوب مشخص یافته‌های مطالعه را منتشر کرده‌اند یا خیر. اگر نتایج واضح و آشکار نباشند یا سازماندهی مناسبی نباشد، امکان اصلاح آن‌ها است. اما اگر آنالیز داده‌ها ایراد داشته باشد عموما دلیلی بر غیرقابل انتشار بودن مقاله است چراکه هم برای نویسندگان و هم برای خوانندگان مقاله، قسمت نتایج بسیار مهم است. بهتر است نویسندگان نتایج هر قسمت را جداگانه مطابق با ترتیبی که در قسمت متد آورده شده بیان کنند تا برای داور و خواننده کنار هم قرار دادن یافته‌ها و نتیجه‌گیری از آن‌ها ساده‌تر باشد. در قسمت بحث مقاله نویسندگان باید توضیح دهند که اگر فرضیه‌ای وجود نداشته است به سوال تحقیقی پاسخ داده شده است.
نویسندگان باید نتایج مطالعه خود را در کنار مطالعات قبلی تفسیر نمایند و اگر بین یافته‌های مطالعات قبلی اختلافاتی وجود دارد توضیحی جهت اختلافات موجود ارائه کنند. در این قسمت باید به اندازه کافی در مورد یافته‌های فعلی در قیاس با کارهای قبلی بحث شود و اختلافات موجود کاملا روشن شود. البته این بخش نباید بسیار طولانی شده و از موضوع اصلی دور شود و از شایستگی یک مقاله خوب بکاهد. بسیاری از نویسندگان تمایل دارند که نتایج را در بحث دوباره تکرار کنند که این یک امر غیر ضروری است و خواننده را از نکات مهم بحث دور می‌کند یا به جای اینکه شرح ساده‌ای از مطالعات مشابه بدهند مباحث علمی مربوطه را به طور مفصل بیان کنند.
پژوهشگران می‌گویند، نویسندگان ممکن است به صدها نکته جزئی بپردازند بدون اینکه در مورد اصل قضیه توضیحی بدهند و در نظر نگیرند که این موضوعات ارتباطی با سوال اصلی محقق ندارد. داوران می‌توانند یک دستورالعمل را جهت حل مشکلات احتمالی به مجله ارائه کنند. نکته مهم که داوران باید به آن بپردازند این است که آیا نویسندگان در مطالعه خود محدودیت‌هایی داشته‌اند. به طور نادر ممکن است در بعضی مطالعات این محدودیت‌ها، فرضیات اصلی مطالعه با جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها را تحت تاثیر قرار داده و باعث نتایج اشتباه شود.
این محدودیت‌ها می‌تواند بسیار ساده باشد، به عنوان مثال، در انتخاب معیارهای ورود بیماران به مطالعه یا موارد پیچیده‌تر نظیر استفاده از یک تست آنالیز آماری خاص. بنابراین ذکر نکردن محدودیت‌ها این تصور را ایجاد می‌کند که حین طراحی مطالعه این فاکتورها به حساب آورده نشده یا اینکه حتی ضمن بررسی داده‌ها نیز چنین محدودیت‌هایی را در نظر نگرفته‌اند. داوران باید مشاهده کنند که آیا در پایان کار، نتیجه‌ای که گرفته شده با یافته‌ها و اطلاعات حاصل از داده‌ها مطابقت می‌کند یا خیر. به عبارت دیگر داور باید از خود بپرسد که براساس یافته‌های مطرح شده در این مقاله آیا ادعای نویسندگان معقول و مستدل است.
این پژوهش در مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد منتشر شده است.
انتهای پیام
