آتش‌سوزی نیزار‌های هورالعظیم امسال زودتر از همیشه زنگ خطر را به صدا درآورده است. هزاران هکتار از این تالاب مرزی در حالی طعمه حریق شد که رایزنی‌ها برای خاموش کردن آتش در بخش عراقی هور این‌بار هم به نتیجه نرسید. تا جایی که سید محمدرضا موالی‌زاده استاندار خوزستان دوم اردیبهشت در دیدارش با رئیس‌جمهور درباره طرح پیشنهاد برگزاری یک اجلاس منطقه‌ای برای مقابله با بحران ریزگردها، آتش‌سوزی‌های اخیر هورالعظیم را هم پیش کشید و گفت: «با توجه به آتش‌سوزی‌های مکرر در هورالعظیم و تأثیر مستقیم آن بر تشدید بحرانِ ریزگردها در استان‌های جنوبی لزوم برنامه‌ریزی دقیق وجود دارد.»
هورالعظیم آخرین بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین در جنوب‌غربی کشور، بیش از ۳۰۰ هزار هکتار وسعت دارد که یک‌سوم آن در ایران و دوسومش در عراق است. آتش‌سوزی‌های گسترده در نیزار‌های این تالاب در سال‌های خشک گذشته معمولاً از خرداد تا مهر رخ می‌داد. اما هور امسال از ۲۵ اسفند درگیر حریق شد و برخلاف گزارش رسمی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان مبنی‌بر خاموش شدن آتش در اوایل فروردین، گزارش اهالی شهر مرزی رفیع که نزدیک‌ترین محل به تالاب است، نشان می‌دهد این آتش‌سوزی با شدت و ضعف تا ششم اردیبهشت در بخش عراقی، ادامه داشته است.
دود غلیظ و بوی نامطبوع این آتش‌سوزی‌ها (بسته به جهت باد) بار‌ها تا اهواز، مرکز خوزستان، هم رسیده است، چنانکه ۲۷ اسفندماه مدارس و ادارات شهرستان‌های هویزه و دشت آزادگان و مدارس شهرستان‌های اهواز، کارون، باوی و حمیدیه به‌دلیل آنچه «آتش‌سوزی نیزار‌ها در بخش عراقی تالاب هورالعظیم و انتشار دود و بو ناشی از آن» اعلام شد، تعطیل شدند.
«سید عادل مولا»، معاون محیط‌زیست طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، به «پیام ما» می‌گوید: «در چند فقره آتش‌سوزی که از اواخر اسفند تا ۱۹ فروردین در بخش عراقی هورالعظیم (هورالهویزه) رخ داده، در مجموع ۱۲ هزار هکتار طعمه حریق شده است. این آتش‌سوزی‌ها در قسمت شمالی تالاب و شرق «هور أم‌النعاج» اتفاق افتاد. همچنین، روز سوم فروردین ۹۰ هکتار از بخش ایرانی هورالعظیم، در حوضچه شماره ۲ تالاب و روبه‌روی محل آتش‌سوزی در عراق دچار حریق شد. آتش‌سوزی در بخش ایرانی با همکاری اداره محیط‌زیست و اداره‌کل بحران استان در روز چهارم فروردین خاموش شد و در عراق نیز به‌صورت خودبه‌خود بعد از رسیدن به قسمت آب‌دار تالاب، مهار شد.»
به‌گفته مولا، «این آتش‌سوزی‌ها ممکن است عمدی یا غیرعمد باشد. در تابستان احتمال عمدی بودن حریق کمتر است و گرما و خشکی هور عامل اصلی است، اما در آتش‌سوزی اخیر که قبل از گرم شدن هوا رخ داده، احتمال عمدی بودن بیشتر است. دلایل امنیتی، تصرف یا تهیه خوراک خوب برای دام‌ها می‌تواند عوامل اصلی این آتش‌سوزی‌ها در بخش عراقی باشد. مردم محلی از قدیم برای تهیه خوراک خوب برای دام‌های سنگین مثل گاومیش در فصل بهار سرشاخه‌ها را آتش می‌زنند تا نی‌های جدید سبز شود. این یک روش سنتی است و در گذشته که تالاب آب داشت، مشکلی ایجاد نمی‌کرد و آتش خودبه‌خود خاموش می‌شد، اما در حال حاضر که هورالهویزه خشک است، منجر به گسترده شدن آتش‌سوزی می‌شود.»
معاون محیط‌زیست طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان: مردم محلی از قدیم برای تهیه خوراک خوب برای دام‌های سنگین مثل گاومیش در فصل بهار سرشاخه‌ها را آتش می‌زنند تا نی‌های جدید سبز شود. این یک روش سنتی است و در گذشته که تالاب آب داشت، مشکلی ایجاد نمی‌کرد
مذاکرات نافرجام برای هور
هورالعظیم در سال‌های گذشته هیچ‌گاه حقابه‌اش را از رود‌های کرخه و دجله نگرفته است. با خشک شدن بخش‌های وسیعی از این تالاب، اکنون یکی از کانون‌های اصلی گردوغبار است. آتش‌سوزی‌های گسترده، اما برای نخستین‌بار در اوایل دهه ۸۰ همزمان با آغاز آبگیری سد کرخه در هورالعظیم پیدا شد و از تابستان ۱۳۹۷ به‌ویژه در بخش عراقی (هورالهویزه) هر سال با این بحران درگیر بوده است، به‌جز سال‌های ۹۸ و ۹۹ که سیل فراگیر اتفاق افتاد.
آن‌طورکه کارشناسان می‌گویند خاموش کردن این حریق، از راه زمینی امکانپذیر نیست و تنها راه‌حل آن بارندگی و یا تأمین حقابه از رود‌های کرخه و دجله است که اکنون به‌خاطر سدسازی نیمه‌جان هستند. بااین‌حال، اقداماتی برای اطفای حریق در هورالهویزه در این مدت انجام شده است که همگی ناکام مانده و مشخص نیست چرا مسئولان از همکاری با عراق در برگزاری مراسم اربعین، برای اطفای حریق در هورالهویزه استفاده نمی‌کنند. اعزام بالگرد آب‌پاش به خاک عراق در سال ۱۳۹۷ گرچه به‌دلیل تأخیر در انجام این کار موفقیت‌آمیز نبود و آتش‌سوزی تا بارش‌های پاییزی ادامه پیدا کرد،، اما می‌توانست گام مهمی در این همکاری‌ها باشد. با این حال این رویه ادامه نیافت و در مهر ۱۴۰۲ نیز با وجود استقرار هواپیمای آب‌پاش در خوزستان به‌دلیل عدم موافقت عراق با مجوز پرواز، این عملیات انجام نشد.
این‌بار نیز با آغاز آتش‌سوزی در بخش عراقی هورالعظیم (هورالهویزه)، «سیدمحمدرضا موالی‌زاده»، استاندار خوزستان، در ۲۸ اسفند با «ساجدی‌نیا»، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، دیدار کرد و خواستار در اختیار گذاشتن هواپیمای آب‌پاش و آماده‌باش آن برای جلوگیری از سرایت آتش به بخش ایرانی تالاب شد. او ۲۹ اسفندماه نیز در تماسی تلفنی با «حبیب ظاهر الفرطوسی»، استاندار استان میسان عراق، درباره پیامد‌های آتش‌سوزی اخیر در بخش عراقی تالاب مرزی هورالعظیم گفت‌و‌گو کرد و خواستار همکاری فوری دو طرف برای مهار آتش و پیشگیری از تشدید بحران زیست‌محیطی شد.
مولا می‌گوید: «حقابه هورالعظیم از طریق استانداری پیگیری شده است. همچنین، مکاتباتی با نمایندگان وزارت خارجه در استان صورت گرفته و استاندار خوزستان نیز پیگیری‌هایی داشتند و عراق قول همکاری داده‌اند، ولی با توجه به اینکه این حریق در کشور دیگری اتفاق افتاده، نیاز است گفت‌و‌گو‌ها در سطح بالاتری مثل وزارت خارجه انجام گیرد یا تفاهمنامه و پروتکلی منعقد شود. تاکنون تفاهمنامه نداشتیم و فقط در حد مکاتبات با کشور عراق بوده که تاکنون پاسخی به ما ابلاغ و اعلام نشده که بتوانیم براساس آن رویه‌ای تعریف کنیم. تنها درصورت کمتر شدن محدودیت‌ها می‌توان امیدوار بود که اقداماتی صورت گیرد.»
او سرعت عمل در مهار آتش را حائز اهمیت می‌داند، مسئله‌ای که به‌دلیل محدودیت‌های موجود و کمبود امکانات تاکنون محقق نشده است: «شرایطی که داریم اعم از زمان طولانی برای نامه‌نگاری‌ها و بروکراسی‌های اداری، تأمین هواپیمای آتش‌نشان، شرایط پرواز و چگونگی تأمین آب، اینها باعث می‌شود آتش گسترده‌تر شود. البته با توجه به آغاز زودهنگام آتش‌سوزی‌ها، در همه مناطق به‌ویژه تالاب‌ها، جنگل‌ها و زاگرس آماده‌باش برای اطفا و مقابله با آتش‌سوزی اعلام کردیم.»
کاغذبازی در بحران
دود آتش‌سوزی‌های هور با روز‌های گردوغباری خوزستان آمیخته شده است. دودی غلیظ و بدبو که بسته به جهت باد، گاهی تا بیش از یکصد کیلومتر منتشر می‌شود و شهرستان‌های هویزه، دشت آزادگان، حمیدیه، اهواز، کارون، شادگان و خرمشهر را درگیر می‌کند. اما بیشتر نارضایتی‌ها مربوط به شهر مرزی رفیع از توابع شهرستان هویزه و روستا‌های اطراف آن است که در حاشیه هورالعظیم قرار دارند.
«محمد سواری»، عضو شورای شهر «رفیع»، به «پیام‌ما» می‌گوید: «در زمان آتش‌سوزی هورالعظیم و آلودگی هوا همه‌چیز روال عادی خود را داشت؛ نه کارگروهی تشکیل شد و نه کمیته بحران. اقداماتشان محدود به مکاتباتی در فرمانداری بوده است.»
او که همزمان از پرسنل مرکز بهداشت رفیع است به بیماران تنفسی نیز اشاره می‌کند: «بیماران مبتلا به آسم در زمان آلودگی هوا به ما مراجعه می‌کنند، اما اغلب مردم خوددرمانی می‌کنند یا ناچار می‌شوند از خانه‌هایشان خارج نشوند.»
به‌گفته سواری، «آمار‌های مراجعات نشان می‌دهد تعداد مبتلایان به سرطان در شهرستان هویزه بالا رفته. توقع ما این است که هواپیما‌های آتش‌نشان در حد حرف نباشد و مسئولان منتظر نباشند دود به اهواز برسد، بعد کمیته بحران تشکیل دهند. بلکه با توجه به شرایط منطقه تصمیم‌گیری کنند. دود معمولاً شب تا صبح روز بعد رفیع را درگیر می‌کند. به‌همین دلیل، بازدید‌های مسئولان باید شبانه انجام شود تا متوجه واقعیت مسئله شوند.»
از احیای هور تا بیمه تنگی‌نفس
همچنین «احمد آژ»، معلم و از اهالی «رفیع»، به «پیام‌ما» می‌گوید: «امسال این پدیده مصادف شده بود با ماه مبارک رمضان، این دود غلیظ علاوه‌بر اینکه بر سلامت‌مان تأثیر دارد، از نظر شرعی هم ممکن است روزه‌هایمان را باطل کند. به‌خاطر همین، درخواست کردیم تعطیلات را در سطح شهرستان یا محلی اعمال کنند؛ چون بعضی روز‌ها دود فقط در منطقه خودمان بوده و به مرکز استان نرسیده که تعطیلی اعلام نکردند.»
او شرایط آلودگی هوا را به‌خصوص برای کسانی که مشکل تنفسی دارند، بسیار دشوار توصیف می‌کند: «من و مادرم که تنگی‌نفس داریم، واقعاً نفس کشیدن برایمان سخت می‌شود. نه‌تنها نمی‌توانیم از خانه بیرون برویم، حتی داخل منزل هم نفس کشیدن سخت است. در زمان شیوع این پدیده مراجعه مردم به پزشک و درمانگاه خیلی زیاد می‌شود. درحالی‌که درمانگاه رفیع به‌رغم تلاش امکانات زیادی ندارد، مگر در حد تجویز دارو و معمولاً اگر شرایط حاد باشد، بیماران را به بیمارستان سوسنگرد معرفی می‌کنند. درمانگاه فقط یک پزشک دارد و اگر مراجعان زیاد باشند، درمانگاه هم کشش ندارد و جوابگوی تعداد زیاد بیماران نیست. از طرف دیگر در این روز‌های آلوده دارو هم اینقدر کم است که کار خاصی از کسی برنمی‌آید. امسال شانس آوردیم باران‌های بهاری خوب بود که باعث شد دود و آتش کنترل شود، اما نگرانی ما از تابستان خشک است. پیش‌بینی می‌کنیم روز‌های زیادی دود همه منطقه و شهرستان‌های اطراف را درگیر کند و لازم است مسئولان از حالا به فکر باشند.»
«احمد آژ»، معلم و از اهالی «رفیع»: درمانگاه رفیع فقط یک پزشک دارد و اگر مراجعان زیاد باشند، درمانگاه هم کشش ندارد و جوابگوی تعداد زیاد بیماران نیست. از طرف دیگر در این روز‌های آلوده دارو هم کم است و کار خاصی از کسی برنمی‌آید
روز‌های دودآلود کار و زندگی اهالی رفیع مختل می‌شود، چنانکه آژ می‌گوید: «اعلام تعطیلی برای مدارس و اداره‌هاست و اغلب اهالی منطقه که در اطراف هور کار می‌کنند، تعطیلی ندارند؛ مثلاً کشاورزان و دامداران و صیادان که بیشتر تحت‌تأثیر هستند و مجبورند با این پدیده سر کنند یا ماسک بزنند یا چفیه دور خودشان بپیچند که واقعاً زندگی‌شان را مختل می‌کند. از طرف دیگر، کودکان و مدارس ابتدایی خیلی آسیب می‌بینند و علاوه‌بر مشکلات و بیماری، عقب‌ماندگی آموزشی هم خواهند داشت. باز اگر مدتش کوتاه باشد، می‌توان تا حدی تحمل کرد؛ اما این پدیده معمولاً طول می‌کشد و در طی هفته یا ماه ادامه دارد که خیلی مضر است.»
او خواستار احیای هورالعظیم و آبگیری این تالاب از آب شیرین کرخه، می‌شود و ادامه می‌دهد: «برای کاهش آتش‌سوزی‌های هورالعظیم و تبعات آن، اجرای برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت لازم است. به طور مثال، در صورت تجهیز منطقه به دستگاه‌های سنجش هوا و آلودگی و دادن مجوز تعطیلی به مسئولان محلی می‌توان اطلاع‌رسانی سریع انجام داد و از بوجود آمدن مشکلات دیگر پیشگیری کرد. بیماری‌های تنفسی ناشی از این پدیده باید با حساسیت بیشتر مداوا شوند و کسانی که به‌علت این شرایط به مشکلات تنفسی مبتلا می‌شوند، تحت حمایت بیمه‌های درمانی و اقدامات سریع و خارج از نوبت قرار گیرند.»
سهم هور، گرفتار سد‌ها
بنابر گزارش مدیران محیط‌زیست، در حال حاضر حدود ۶۰ درصد از بخش ایرانی هورالعظیم آب‌دار یا مرطوب است، اما با گرم‌تر شدن هوا و تبخیر بالا در تابستان، خطر آتش‌سوزی در ماه‌های پیش رو هور را تهدید می‌کند.
سال آبی خشک و کم‌باران به نیمه رسیده، درحالی‌که وزارت نیرو همچنان حاضر به دادن سهم تالاب‌ها نیست. اکنون ۷۱ درصد از مخزن سد سیمره در ایلام و ۲۷ درصد از مخزن سد کرخه در بالادست هورالعظیم پر هستند. آیا هورالعظیم حقابه تابستانی‌اش را از سد‌ها می‌گیرد؟
منبع: روزنامه پیام ما
