همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: از نظر مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست، حفاظت از یوزپلنگ موضوعی ملی است و همه افراد از بخش خصوصی و حکومتی باید در قالب برنامه اقدام ملی پای کار بیایند.
ایجاد یک یا چندین محدوده وسیع ۵۰-۱۰هزار هکتاری با حصارهای الکتریکی، آخرین راهبرد متخصصان حیات وحش است که تحت عنوان «فراجمعیت» ارائه شده. سعید یوسف‌پور، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سمنان که تنها زیستگاه یوزپلنگ در آن قرار دارد، در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: تجربیات موفقی در کشورهای آفریقایی به ویژه آفریقای جنوبی در زمینه فراجمعیت وجود دارد. نگاه ما احیای جمعیت یوزپلنگ در زیستگاه‌های تاریخی است. در ایران تجربه موفقی در مورد پیشگیری گونه گوزن زرد ایرانی داریم. البته این دو گونه اکولوژیکی و فیزیولوژیکی اصلا شرایط یکسانی ندارند ولی تجربه گوزن زرد در ایران نشان داده است که می‌توان گونه‌ای را که در طبیعت به شدت در معرض انقراض است، در شرایط نیمه طبیعی حفظ کرد. می‌توان حفاظت از گوزن زرد در نیمه اسارت را به نوعی «فراجمعیت» حساب کرد. در طی ۲۲ سال گذشته ۲۰۰ یوزپلنگ در عرصه‌های طبیعی کشور محو شده‌اند یعنی از توله‌هایی که در طبیعت به سن استقلال رسیده بودند هیچ اثری دیده نشده است. و فقط ۱۷ قلاده یوز در دورین‌های تله‌ای در محدوده توران ثبت شده است. عواملی مثل کمبود طعمه، قاچاق، تعارض با جامعه محلی، سگ گله و رقبای گوشتخواری مثل پلنگ و گرگ می‌تواند عامل از بین رفتن این گونه باشد ولی در مجموع، یوزپلنگ نتوانسته است با شرایط زیستگاه تاریخی‌اش که درگیر تغییر اقلیم، چرای بی‌رویه دام، معدنکاری، حضور شتر، دام سبک و ... است، خود را وفق دهد.
البته این متخصص حیات‌وحش تاکید می‌کند که شانس رسیدن به سن بلوغ در توله های یوزپلنگ در طبیعت آفریقا هم به علت رقابت با سایر گوشتخواران کمتر از ۵۰ درصد است و می‌گوید: این نرخ در ایران با افزون شدن تعارضات انسانی به رقابت بین گونه‌ای، طبق ارزیابی های اخیر از آفریقا نیز کمتر است.
او در مورد مزایای مراکز فراجمعیت می‌گوید: مراکز فراجمعیت مزایای بسیاری دارد؛ موفقیت در آبستنی و زایمان گونه نزدیک به ۸۵ درصد است و از سوی دیگر از آجایی که عرصه طبیعی فنس‌کشی می‌شود رقبای یوزپلنگ مثل پلنگ، گرگ و کفتار و همچنین رقبای طعمه این گونه مثل دام و شتر فرصت حضور نمی‌یابند. ضمن اینکه می‌توان به صورت مستمر شرایط را پایش کرد. هدف از راهبرد فراجمعیت این است که بتوانیم در شرایط نیمه‌طبیعی جمعیت یوزپلنگ را حفظ و تکثیر کنیم.
سعید یوسف‌پور، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سمنان می‌گوید: منابع مالی این راهبرد هنوز تامین نشده است و از آنجایی که یوزپلنگ موضوع فراملی است، دولت و صنایع بزرگ هر اقدامی که از عهده‌شان برمی‌آید باید انجام دهند. اگر تدابیر لازم اتخاذ نشود خطر انقراض یوزپلنگ در آینده‌ای نزدیک وجود دارد. حفظ یوزپلنگ در گرو تامین نیروی انسانی و تامین مالی است و برای آن باید با حضور همه ارکان نظام برنامه اقدام ملی ایجاد کرد. کشور چین توانست پاندای بزرگ را به عنوان نماد ملی از انقراض جلوگیری کنند.
تیم جدیدی که حفاظت از یوز ایرانی را بر عهده گرفته‌اند به سه راهبر اساسی برای نجات یوزپلنگ از لبه انقراض رسیده‌اند. سعید یوسف‌پور یکی از اعضای این تیم می‌گوید: برای نجات یوزپلنگ سه راهبرد پیش روی کشور است. اولین راهبرد حفاظت از زیستگاه و بهبود شرایط آن است. ما به دنبال کاهش تهدیدات زیستگاه هستیم؛ کاهش منابع آب در اثر تغییر اقلیم را با استفاده از روان‌آبهای فصل بارندگی و سامانه‌های سطوح آبگیر باران مدیریت کنیم، پوشش گیاهی را با این سازوکار تقویت کنیم و طعمه‌های یوزپلنگ را تقویت کنیم. ما ناگزیر به انتقال طعمه از سایر زیستگاه‌ها به زیستگاه یوز هستیم. همچنین، نیاز است که شترها به‌عنوان عامل تهدید منابع آبی کنترل شوند، چرای دام با برنامه انجام شود، تعداد سگ‌های گله کاهش یابد و تعارضات انسانی نیز کنترل شود.
دومین راهبرد ایمن‌سازی کریدورهای عبور یوز از میامی به عباس آباد است. تا کنون بخش کوچکی از مسیر فنس‌کشی شده روشنایی گذاشته شده ولی این کافی نیست. فنس‌کشی، روشنایی و محدودیت سرعت باید کامل اجرا شود.
راهبرد سوم تکثیر در اسارت است. بخشی از کار تا کنون در مرکز تحقیقات و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملی توران انجام شده است. در ماه‌های گذشته بخش‌های مختلف سایت تکثیر استانداردسازی شده است. مثلا مخفی‌گاه تعبیه شده و ۳ جایگاه جدید و «چیتاران» برای یوزها در نظر گفته شده است. درهای بخش‌ها برقی شده، بخش تغذیه یوزها جداسازی شده، ارتفاع فنس‌ها اصلاح شده و ... برای تکمیل این بخش از راهبرد سوم، باید لایه بافر یا ضربه‌گیر دور این منطقه ایجاد شود و فنس‌های الکتریکی تعبیه شود. بحث فراجمعیت مکمل این بخش از راهبردهاست. با توجه به اینکه درصد موفقیت در این روش بیشتر از تکثیر در اسارت است، مکان‌هایی در خراسان شمالی و سمنان جانمایی شده است و در صورت موفقیت، در زیستگاه‌های تاریخی یوز مثل اصفهان، یزد، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و کرمان هم اجرایی خواهد شد.
به اعتقاد او همه فناوری‌های مورد نیاز برای ایجاد مراکز فراجمعیت در کشور وجود دارد؛ فقط مکمل‌های غذایی، دارو و برخی واکسن‌های مورد نیاز یوزپلنگ از روش‌های مختلف از خارج کشور تامین می‌شود. اخیرا هم دکتر پیتر کالدول برای معاینه فیروز به ایران آمد و با خود بخشی از این اقلام را آورد.
سعید یوسف‌پور توضیح می‌دهد: در راهبرد تکثیر در اسارت تا جایی که ممکن باشد، زنده‌گیری از طبیعت اولویت ما نیست. چند روز پیش فیروز تنها نر موجود در اسارت، مورد معاینه قرار گرفت. نمونه اسپرم برای سنجش کمیت و کیفیت آن گرفته شد. هنوز جواب آزمایش‌ها نیامده و اگر شرایط فیروز مناسب نباشد، به سمت گرفتن یوز نر از طبیعت خواهیم رفت. اصل و اولویت ما عدم دستگاری در طبیعت است. هم اکنون ۶ یوز در سایت تکثیر توران وجود دارد، فیروز تنها نر سایت است. دلبر کهنسال است و تخمدان‌ها و شاخ‌های رحم‌اش آتروفی شده و امکان بارداری ندارد. ایران هم بعد از سزارینی که انجام شد دچار مشکلاتی شده است. یکی از شاخ‌های رحم سالم و دیگری به صورت محدود فیبروز شده است و در نتیجه توانایی باروری‌اش با ابهام مواجه است. ۳ یوزپلنگ ماده جوان در اختیار داریم؛ آذر، توران و ابریشم که چند ماه دیگر به سن بلوغ کامل می‌رسند. بررسی‌هایی که روی فیروز انجام می‌دهیم برای بررسی فرصت طلایی پیش رو است. اگر فیروز توان باروری نداشته باشد طبیعی است که به سراغ برداشت از طبیعت خواهیم رفت. ۱۰ توله یوز در طبیعت وجود دارد که جنیست ۴ فرد از آنها تشخیص داده شده و ۳ فرد از آنها نر هستند. آنها در شرف استقلال و پیدا کردن قلمرو هستند از آنجایی که ما پایش مستمر زیستگاه‌های بیرون از توران نداریم، نمی‌دانیم چه اتفاقی برای توله‌ها خواهد افتاد. بنابراین اگر فیروز شرایط لازم را نداشته باشد ترجیحمان این است که یکی از این سه توله را زنده‌گیری کنیم.
در زمستان گذشته، فیروز فرصت جفت‌گیری داشت. سایت تکثیر چندین ماه است که در قرنطینه کامل است. افراد غیر مرتبط اجازه حضور ندارند. حتی من هم از طریق مانیتورهای اتاقگ نگهبانی سایت را رصد کرده‌ام. همه تلاش ما بر این است که سایت تکثیر را از حواشی به دور نگهداریم. ما به دنبال آزمون و خطا نیستیم و همه تصمیمات بر اساس نظرات کارشناسی و خرد جمعی است. سعی می‌کنیم همه مسائل یوزپلنگ شفاف باشد چون یوزپلنگ متعلق به همه مردم است و مردم باید جزئیات مسائل یوزپلنگ را بدانند.
