آلودگی هوا با چهار پیام، انسانی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به یکی از مهم‌‌‌ترین چالش‌‌‌های فعلی جهان و ایران تبدیل شده که مستقیم بر سلامت و کیفیت زندگی افراد تاثیر گذاشته است. در واقع، دود شهرها علاوه بر اینکه با نرخ دلاری محاسبه می‌‌‌شوند و خسارت مستقیم آن برای کشور حداقل ۵درصد از تولید ناخالص داخلی را شامل می‌‌‌شود، «هوای سمی» ۹ بیماری جسمی و روانی را بر شهروندان تحمیل می‌‌‌کند.

مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی با عنوان «پیامدها و هزینه‌‌‌های آلودگی هوا در ایران» به بررسی تابلوی خسارت‌شمار آلودگی هوا و پیامدهای چهارگانه یعنی «انسانی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی» آن پرداخته است. براساس این گزارش، آلودگی هوا به‌‌‌طور مستقیم بر بهره‌‌‌وری اقتصادی، کیفیت زندگی و محیط‌زیست تاثیر می‌‌‌گذارد و با آسیب به اکوسیستم منجر به کاهش تنوع گونه‌‌‌های حیوانی و گیاهی و در نتیجه اختلالاتی در حیات وحش می‌‌‌شود. در سطح جهانی، ۶۴ درصد از کل مرگ و میر ناشی از ذرات معلق ۲.۵ میکرون به دلیل آلودگی هوای محیط بیرونی و ۳۶ درصد به دلیل آلودگی هوای خانگی ناشی از استفاده سوخت جامد بوده است.

مطابق با ارزیابی وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۲، حدود ۵۷شهر از ۱۳۰۰ شهر ایران، با مجموع تقریبی ۴۸ میلیون نفر، به‌‌‌شدت درگیر آلودگی هوا بودند، به‌‌‌طوری که در این سال بیش از ۳۰هزار نفر  با مرگ زودرس ناشی از آلودگی هوا مواجه شدند. با نگاهی جامع‌‌‌تر باید گفت، به ازای هر۱۰۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۲ در این ۵۷شهر، حدود ۶۴ مرگ ناشی از آلودگی هوا و ۲.۵ PMبوده است و در تهران به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر، ۷۰ نفر در اثر آلودگی ‌‌‌هوا جان خود را از دست می‌‌‌دهند. در سال ۱۴۰۲، حدود ۶.۹ میلیون مرگ و میر در تهران به‌‌‌دلیل آلودگی هوا بوده است. بررسی‌‌‌های جهانی حاکی از آن است که مرگ با «دود» در تهران ۱۴درصد از مرگ‌‌‌ومیرها را به خود اختصاص می‌‌‌دهد، در حالی‌که در جهان، این سهم ۱۲درصد است.

پیامد آلودگی بر سلامت انسانی اصلی‌‌‌ترین پیامدی است که هزینه‌‌‌های مستقیم و غیرمستقیم زیادی را با خود به همراه دارد. براساس آمار وزارت بهداشت، خسارت‌‌‌های مرگ و میر ناشی از بیماری‌‌‌های منتسب به ذرات معلق همچون سرطان، ایسکمیک قلبی و... حدود 12 میلیارد دلار برآورد شده است. این در حالی است که بانک جهانی با لحاظ کردن هزینه‌‌‌های بیماری در کنار مرگ و میر هزینه‌های سلامت در ایران را بیش از 23 میلیارد دلار معادل 5درصد تولید ناخالص داخلی ارزیابی کرده است. در حالی‌که این سهم در آمریکا در حدود 1.7درصد و در اروپا 4.6‌درصد محاسبه شده است. آلودگی هوا یک مشکل جهانی است؛ زیرا براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی 99درصد جمعیت جهان با غلظت میانگین سالانه ذرات معلق ریز ( 2.5 PM) بالاتر از مقدار رهنمود این سازمان یعنی 5 میکروگرم در متر مکعب مواجه هستند.

تعداد مرگ زودرس ناشی از  آلودگی هوا در سال 2021 بالغ بر 8.1 میلیون مرگ بوده که  بیش از 4.7 میلیون از آن مربوط به ذرات معلق هوای آزاد است؛ یعنی بیش از یک مرگ از هر 8 مرگ در جهان به واسطه آلودگی هوا، زودتر از موعد اتفاق افتاده است. مطالعات جهانی نشان می‌‌‌دهد، آلودگی هوا در جهان بعد از دخانیات، دومین عامل مرگ و میر ناشی از عوامل غیرواگیر است و ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5میکرون، مهم‌ترین آلاینده هوا و چهارمین عامل مرگ در جهان به شمار می‌‌‌رود. تحقیقات منتشر شده نشان می‌‌‌دهد، در سال 1402 میانگین غلظت سالانه  2.5 PM در ایران 30.2 میکروگرم بر مترمکعب یعنی 6 برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت و 2.5 برابر استاندارد ملی (12 میکروگرم بر متر مکعب) بوده و این رقم برای تهران 15میکروگرم بر مترمکعب است. این در حالی است که میانگین نرمال با استاندارد جهانی 5 میکروگرم بر مترمکعب است. به همین دلیل، در سنوات اخیر به‌‌‌طور متوسط، سالانه 20 روز، کلاس‌‌‌های مدارس شهر تهران تعطیل یا به‌‌‌صورت غیرحضوری برگزار شده‌‌‌اند.

آلودگی هوا اثرات منفی بسیاری روی بهره‌‌‌وری، کیفیت زندگی و محیط‌‌‌زیست داشته که هزینه‌‌‌های تولید ازدست رفته در اثر مرگ و میر در آن قابل توجه است. تعطیلی‌‌‌های اجباری ادارات و مشاغل، از دیگر زیان‌‌‌های ناشی از آلودگی هواست. همچنین، افزایش یک درصدی در غلظت ذرات ریز (  2.5 PM)  و ازن تروپوسفر باعث می‌‌‌شود که بهره‌‌‌وری کل عوامل کشاورزی به‌‌‌ترتیب 0.104 و 0.207درصد کاهش یابد و حتی بسیاری از بناهای تاریخی در شهرهای آلوده به دلیل مواجهه با آلاینده‌‌‌ها دچار فرسایش شده‌‌‌اند. علاوه بر این، آلودگی هوا بر محیط‌زیست باعث تخریب اکوسیستم شد که می‌‌‌توان آن را در باران‌‌‌های اسیدی، آلودگی خاک و گیاهان و اختلال در چرخه حیات وحش مشاهده کرد.

افزون بر این هوای سمی با 9 بیماری روانی و جسمی همراه است. بررسی‌‌‌های جهانی نشان می‌‌‌دهد، مواجهه با  2.5 PM  باعث مرگ و‌میرهای جهانی ناشی از انسداد مزمن ریه (33درصد)، عفونت تنفسی (30درصد) و سکته مغزی (26درصد) شده است. اما، آلودگی هوا تنها به بیماری‌‌‌های جسمی محدود نمی‌‌‌شود و آثار مخربی بر سلامت روان نیز دارد. این آثار به‌‌‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر افراد تاثیر می‌‌‌گذارند و می‌‌‌توانند منجر به مشکلات روانشناختی جدی شوند. مطالعات نشان داده‌‌‌اند که مواجهه با آلودگی هوا می‌‌‌تواند باعث کاهش عملکرد شناختی، ازجمله کاهش حافظه، کاهش توانایی تمرکز و کاهش سرعت پردازش اطلاعات توسط افراد شود. همچنین، آلودگی هوا به‌‌‌عنوان یک عامل استرس‌‌‌زا عمل می‌‌‌کند و آثار عمده‌‌‌ای بر بزرگسالان مانند افسردگی، اضطراب، اختلالات شخصیت و خودکشی به همراه دارد. علاوه بر این، اختلال دستگاه عصبی مرکزی، تخریب ریه، تخریب کبد، آسیب قلب و عروق و همچنین کاهش باروری،‌‌‌ «بیماری‌‌‌های اصلی جسمی» ناشی از آلودگی‌‌‌هوا به شمار می‌‌‌روند.

یکی از آثار سوء آلودگی‌‌‌هوا تشدید نابرابری است که این را می‌توان در تهران به وضوح مشاهده کرد، چرا که، مرگ با «دود» در پایین‌‌‌شهر 2 برابر بالاشهر است. در سال 1401، نرخ مرگ و میر در محله‌های جنوبی و جنوب غربی تهران تقریبا دو برابر بیشتر از برخی محله‌‌‌های شمالی شهر بوده است. باتوجه به خسارات گسترده آلودگی هوا، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس، چهار پیشنهاد را در جهت کاهش آلودگی هوای کشور مطرح کرده است که براساس آن باید بهبود تجهیزات کنترل آلودگی در منابع متحرک و ثابت، گسترش حمل و نقل عمومی کارآمد، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر در سیاست‌‌‌های کشوری گنجانده شود.