جلیل بیات: در پایان دور چهارم مذاکرات هسته ای میان ایران و آمریکا، عباس عراقچی از نزدیک شدن مواضع دو طرف به هم خبر داد و این مذاکرات را رو به‌جلو ارزیابی کرد. این در حالی بود که پیش از این دونالد ترامپ و استیو ویتکاف اعلام کرده بودند ایران نباید هیچگونه برنامه غنی سازی اورانیوم داشته باشد؛ موضوعی که خط قرمز جمهوری اسلامی محسوب می شود. در واقع این موضع آمریکا پیشتر در دولت جورج بوش پسر نیز وجود داشت و فقط باراک اوباما بود که با پذیرش حق غنی سازی ایران توانست به توافق برجام با جمهوری اسلامی نائل شود.

 

اما شاید جالب باشد که بدانیم آمریکا حتی در دوره پهلوی نیز با چرخه سوخت هسته ای مستقل در ایران مخالف بود چراکه این احتمال را می داد که هدف نهایی شاه از تعقیب برنامه هسته ای، دسترسی به بمب اتمی است و آمریکا مخالف دستیابی شاه به چنین هدفی بود. 

 

البته آمریکا چندان هم اشتباه نمی کرد، چنانکه شاه یکبار در مصاحبه ای با یک هفته نامه فرانسوی گفته بود که «ایران خیلی زودتر از آنچه که فکرش را بکنید به سلاح هسته ای دست خواهد یافت»؛ هرچند شاه بلافاصله این مصاحبه را انکار کرد، اما بسیاری از نزدیکان او از جمله اکبر اعتماد، نخستین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران بعدها در خاطراتشان اذعان کردند که هدف نهایی شاه دستیابی به سلاح هسته ای بود.

 

آمریکا در زمان رژیم پهلوی نه تنها با توسعه برنامه هسته ای ایران مخالفت کرد، بلکه حتی مانع از همکاری آلمان ها با ایران برای ساخت نیروگاه هسته ای بوشهر شد. جرالد فورد، رئیس جمهور آمریکا پادمان هسته ای شدیدی را علیه ایران وضع کرده بود که خارج ار تعهدات پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای ( ان پی تی) محسوب می شد. اما شاه این پادمان های الحاقی را مغایر با حاکمیت ایران می دانست و به همین دلیل با آن مخالفت کرد و بدین ترتیب مذاکرات هسته ای ایران و آمریکا با شکست مواجه شد.

 

اما آمریکا که با توجه به بحران نفتی و مشکلات عدیده داخلی و بین المللی در آن زمان، نمی خواست از قراردادهای ارزشمند اتمی با ایران بگذرد و این بازار بکر و تازه را به رقبایی همچون فرانسه و آلمان واگذار کند دوباره تلاش کرد شاه را راضی کند که با تضمین های ویژه ای، نگرانی های این کشور را برطرف کند. آمریکا می خواست روی «قسمت نهایی سیکل سوخت» نظر داشته باشد و ایران مخالف بود.

 

شاه معتقد بود از آنجا که ایران پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای را امضاء کرده است، لذا باید از تمام حقوق مصرحه در این پیمان بهره مند باشد که از آن جمله دستیابی به چرخه کامل سوخت و غنی سازی و بهره مندی از کمک کشورهای دارای تکنولوژی هسته ای است. شاه می گفت اینها حقوق غیرقابل انکار ایران بوده و او حاضر نیست هیچ محدودیتی را در این زمینه بپذیرد.

 

با این حال نیاز دو کشور به هم در عرصه های مختلف باعث شد از مواضع خود تا حدودی کوتاه آمده تا زمینه ایجاد توافق فراهم شود؛ چنانکه بالاخره توافق شد کنترل های دو گانه ایرانی و آمریکایی، سوای کنترل های معمولی بر فعالیت راکتورهای اتمی ایران نظارت کنند. آنطور که اکبر اعتماد گفته در دولت کارتر آمریکایی ها پیشنهاد کردند که ایران شرایط آمریکا را بپذیرد، اما برای این کشور ماده «کشور دوست بهره‌مند» را به قرارداد اضافه کنند که مفهوم سیاسی اش این است که آمریکا هر موقع هر امتیازی به هر کشور دیگری بدهد، شامل حال ایران هم می شود. بنابراین این راه حل پذیرفته شد و متن در سطح کارشناسان دو طرف پاراف شد، ولی به دلیل بروز شرایط انقلاب در ایران دیگر فرصتی نشد که در سطح سیاسی تصویب و امضا شود. لذا شاه و آمریکا در نهایت نتوانستند درباره برنامه هسته ای ایران به توافق نهایی دست یابند.

 

اکنون آمریکا دوباره با چرخه سوخت هسته ای در ایران مخالفت کرده و جالب اینکه پیشنهادهای مطرح شده در زمان شاه مانند تشکیل کنسرسیومی بین المللی برای غنی سازی اورانیوم نیز دوباره به گوش می رسد که چنین موضوعاتی تاکنون توسط جمهوری اسلامی تایید نشده است. لذا اگرچه قرار است مذاکرات ادامه یابد، اما باید منتظر ماند و دید آیا دونالد ترامپ نیز همچون اوباما، حق غنی سازی اورانیوم ایران را به رسمیت خواهد شناخت؟