کشورهای خاورمیانه تلاش دارند تا اقتصاد خود را متنوع‌‌‌‌‌تر کنند و در این مسیر، توسعه بخش خدمات اولین انتخاب این کشورها بوده‌است. البته تمام کشورهای منطقه همزمان به این انتخاب نرسیدند و حاکمان امارات‌متحده‌عربی، اولین گروهی بودند که این ضرورت را حس کردند. در ادامه کشورهایی همچون قطر و عربستان‌سعودی نیز در این مسیر قدم برداشتند. در سال۲۰۲۴ میلادی، کشورهای منطقه خاورمیانه بیش از ۴۲۱میلیارد دلار صادرات خدمات داشتند. بیش از نیمی از این رقم مربوط به صادرات دو کشور عربستان‌سعودی و امارات‌متحده‌عربی است. همین آمار نشان‌دهنده اهمیت بخش خدمات در اقتصاد کشورهای خاورمیانه است.
سهم خدمات در تجارت‌جهانی به مرور افزایش یافته‌است. بر اساس داده‌های سازمان تجارت‌جهانی، در سال‌گذشته میلادی، کشورهای جهان مجموعا ۸۶۸۷میلیارد دلار صادرات خدمات داشته‌اند؛ این در حالی است که میزان صادرات خدمات در سال۲۰۱۵ میلادی رقمی معادل ۵۰۰۷میلیارد دلار محاسبه شده‌است؛ در واقع در کمتر از یک دهه، ارزش تجارت خدمات بیش از ۷۰درصد رشد داشته‌است. در این مدت صادرات کالا در جهان کمی بیش از ۴۰درصد افزایش یافته‌است، بنابراین بخش خدمات به موتور تجارت‌جهانی بدل شده‌است. از ارزش صادرات خدمات در سال۲۰۲۴ میلادی، ۱۷درصد مربوط به صادرات «خدمات حمل‌ونقل کالا»، ۲۰درصد مربوط به صادرات «خدمات سفر» و ۶۰درصد شامل مجموعه «خدمات ساخت‌وساز»، «بیمه و بازنشستگی»، «خدمات مالی» و «خدمات فناوری اطلاعات» می‌شود.
در بین مناطق جهان، افزایش تجارت خدمات در منطقه خاورمیانه بسیار قابل‌توجه بوده‌است. کشورهای این منطقه، در سال۲۰۲۴ میلادی، مجموعا ۴۲۱میلیارد دلار صادرات خدمات و بیش از ۳۸۲میلیارد دلار واردات خدمات داشته‌اند. در سال۲۰۱۵، ارزش صادرات خدمات از مبدا این منطقه معادل ۱۸۱میلیارد دلار محاسبه شده‌است؛ این یعنی ارزش صادرات خدمات کشورهای خاورمیانه، در سال۲۰۲۴ نسبت به سال۲۰۱۵، بیش از ۱۳۰درصد رشد داشته‌است. در بین کشورهای منطقه، امارات‌متحده‌عربی در توسعه صادرات خدمات پیشگام بوده‌است. در سال‌های ابتدایی‌هزاره سوم، مسوولان اماراتی تلاش داشتند تا این کشور را به‌عنوان یک مقصد جذاب توریستی معرفی کنند.
در سال2005، مجموع صادرات خدمات امارات رقمی معادل 4.2میلیارد دلار محاسبه‌شده بود. در این سال75درصد از مجموع صادرات خدمات امارات به «صادرات سفر» مربوط می‌شد. با گذشت زمان امارات به مرور تلاش کرد تا در حوزه‌های دیگر خدماتی نیز فعال شود. به مرور خدمات «مالی»، «بیمه و بازنشستگی» و «فناوری اطلاعات» به سبد صادراتی امارات اضافه شد. در سال2015 میلادی، این کشور 60میلیارد دلار خدمات به سایر کشورها صادر کرده‌بود. در این سال‌سهم صادرات خدمات سفر به 29درصد کاهش پیدا‌کرده و سهم سایر خدمات تجاری افزایش‌یافته‌است. در نهایت در سال2024 میلادی، امارات رکورد 175میلیارد دلار در صادرات خدمات را ثبت کرد؛ رقمی که به تنهایی معادل 41درصد مجموع ارزش صادرات خدمات منطقه خاورمیانه است. بریتانیا، آمریکا و چین، مهم‌ترین تقاضا‌کنندگان خدمات اماراتی‌ها هستند؛ این سه کشور، مجموعا 25درصد در مجموع ارزش صادرات خدمات امارات سهم دارند.
تجربه موفق امارات، این انگیزه را برای سایر کشورهای منطقه‌ایجاد کرد تا در مسیر شیخ نشین‌ها گام بردارند. عربستان‌سعودی یکی از این نمونه‌هاست. بر اساس آمار‌های سازمان تجارت‌جهانی، در سال2015 میلادی، صادرات خدمات این کشور رقمی معادل 14میلیارد دلار بود. از سال2020 میلادی عربستان توسعه صنعت گردشگری را در دستور کار قرارداد و به مرور ارزش صادرات خدمات این کشور افزایش پیدا کرد. در سال2024 میلادی، عربستان معادل 53میلیارد دلار به دیگر کشورها خدمات ارائه کرده‌است. در حدود 77درصد این رقم مربوط به صادرات خدمات سفر است. بنابراین بر اساس این آمار‌ها، صادرات خدمات عربستان از سال2015، بیش از 278درصد رشد داشته و صادرات «خدمات سفر» از این کشور نسبت به سال‌مذکور 300درصد افزایش داشته‌است. در سال2023 میلادی گردشگران کشورهای امارات، چین، آمریکا، بریتانیا و آلمان به ترتیب بیشترین هزینه را در عربستان داشته‌اند.
مشابه این روند در آمار‌های صادرات خدمات قطر نیز مشاهده می‌شود. در سال2011 قطر مجموعا 5.5میلیارد دلار به سایر کشورها خدمات صادر کرده‌است. در همین دوره مقامات این کشور تلاش داشتند تا در صنعت حمل‌ونقل هوایی با امارات رقابت کنند. در سال2015، ارزش صادرات خدمات قطر به 14میلیارد دلار افزایش‌یافت که 5میلیارد دلار از این رقم مربوط به صادرات سفر است. در نهایت در سال2024، قطر رقم 30میلیارد دلار در صادرات خدمات را به‌ثبت رساند. از مجموع ارزش صادرات خدمات این کشور، 61درصد مربوط به صادرات «خدمات حمل‌ونقل کالا» و 28درصد در رابطه با «خدمات سفر» است، بنابراین قطر در سال‌های اخیر در حال تبدیل‌شدن به یکی از بازیگران کلیدی در عرصه صادرات خدمات است.
با وجود افزایش ارزش صادرات خدمات در منطقه خاورمیانه، ایران در این حوزه پیشرفت قابل‌توجهی نداشته‌است. در سال2023، ایران مجموعا کمتر از 10میلیارد دلار به سایر کشورها خدمات صادر کرده‌است. همچنان واردات خدمات ایران در این سال‌معادل 18میلیارد دلار بوده‌است.
نکته تامل‌برانگیز در آمار تجارت خدمات ایران آن است که برخلاف عمده کشورهای منطقه، ارزش صادرات خدمات ایران تغییر قابل‌توجهی نداشته‌است. در سال2015، ایران مجموعا 9.6میلیارد دلار به سایر کشورها خدمات صادر کرده‌است. از این سال‌صادرات ایران افزایش ملایمی داشت و در نهایت در سال2019، ایران رکورد 10.7میلیارد دلار را در این شاخص ثبت کرد. در واقع در شرایطی که از سال2015 تاکنون ارزش صادرات خدمات از عربستان 278درصد و از امارات 190درصد افزایش داشته، ارزش صادرات خدمات ایران تنها 2درصد رشد داشته‌است. چنین وضعیتی، نتیجه طبیعی وضعیت تحریمی اقتصاد ایران است.
در شرایطی که تجارت کالا با پیچیدگی مواجه می‌شود، امکان رشد مداوم خدمات نیز فراهم نیست. به‌دلیل تحریم‌ها، زیرساخت‌های کشور مستهلک‌شده و در نتیجه ایران در ارائه خدمات بندری، ریلی و هوایی به سایر کشورها با مشکل مواجه است. همچنین در نتیجه افزایش تنش‌های سیاسی، تعداد گردشگرانی که از ایران بازدید می‌کنند کاهش پیدا کرده‌است. علاوه‌بر این موارد، عدم‌تصویب FATF باعث‌شده تا ارتباط بانکی ایران با سایر کشورها در کم‌ترین حد خود باشد و به همین‌دلیل ایران نمی‌تواند به سایر کشورها خدمات مالی و بیمه‌ای ارائه کند. همین مسائل باعث می‌شود که ایران برای بهره‌برداری از این مزیت طبیعی خود با مشکل مواجه شود و درآمد ناشی از صادرات خدمات نیز مانند بسیاری دیگر از درآمدهای بالقوه، به کیسه کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس برود.
رشد تجارت خدمات در کشورهای منطقه حاصل یک اتفاق نیست و برای این منظور برنامه‌ریزی دقیقی صورت‌گرفته‌است. در مرحله اول کشورهای عربی تلاش داشتند تا تصویر خود را در رسانه‌های بین‌المللی تغییر دهند. به خدمت‌گرفتن بازیکنان مطرح فوتبال، بر‌‌گزاری فستیوال‌های فرهنگی و سایر برنامه‌های مشابه را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد.
همچنین سیاستگذاران این کشورها در حوزه سیاست خارجی نیز به این جمع‌بندی رسیدند که توسعه با افزایش تنش امنیتی امکان‌پذیر نیست.در همین راستا کشورهای منطقه اختلافات خود با کشورهای رقیب را از سطح امنیتی به سطح سیاسی تقلیل دادند.کاهش تنش‌ها در رابطه قطر با عربستان و امارات نمونه‌ای از این تغییر رویکرد است. به موازات این مساله، رهبران کشورهای عربی سعی داشتند تا به‌عنوان میانجی در منازعات منطقه‌ای نقش‌آفرینی کنند. در سال‌های اخیر کشورهای عربستان، قطر و عمان بارها میزبان مذاکرات صلح بین کشورهای مختلف بودند، بنابراین تصویر مقامات این کشورها در زمان گزارش اخبار صلح از رسانه‌ها پخش می‌شود. علاوه‌بر این‌ها سیاست داخلی کشورهای عربی نیز در سال‌های اخیر کاملا متحول شده‌است. مسوولان کشورهای عربی به‌خوبی درک کردند که پیش‌نیاز رشد توریسم و افزایش نرخ سرمایه‌گذاری، تساهل فرهنگی و سیاسی است، به‌همین‌دلیل آزادی اجتماعی کنترل‌شده در دستور کار سیاستگذاران این کشور قرار گرفته‌است.
یکی از نکات دیگری که در بررسی آمار‌های بلندمدت تجارت خدمات جلب‌توجه می‌کند نوعی الگوی رهبر-پیرو در توسعه بخش خدمات است. امارات یکی از اولین کشورها در منطقه بود که توسعه بخش گردشگری را پیگیری کرد، پس از موفقیت امارات در رشد صادرات خدمات گردشگری، کشورهایی همچون قطر، عمان و عربستان نیز با استفاده از تجربیات امارات، تلاش دارند تا بخش توریسم خود را توسعه دهند. همچنین در سال‌های اخیر، امارات به‌عنوان مرکز ارائه خدمات مالی و فناوری اطلاعات در منطقه مطرح شده‌است. آمار‌ها نشان می‌دهد؛ سایر کشورهای منطقه نیز در پی آن هستند تا بخش‌های مذکور را توسعه دهند. مساله قابل‌تامل آن است که گرچه کشورهای مذکور در حوزه‌های مختلف با هم رقابت دارند، اما در عین‌حال از تجربیات موفق رقبا استفاده می‌کنند.
