به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، در سپیده‌دم تمدن‌های بشری، کودکی همیشه عرصه‌ی پاکی، معصومیت و امید تلقی می‌شد. اما امروز در جهانی که نورهای مصنوعی بر تارک روابط انسانی می‌تابد و مرزهای خصوصی‌ترین زوایای زندگی در صفحه‌های کوچک تلفن‌های هوشمند به نمایش گذاشته می‌شود، کودکی نیز دیگر از تعرض مصون نمانده است. در عصر دیجیتال، فناوری در عین فراهم ساختن فرصت‌هایی بی‌سابقه، تهدیدهای هولناکی نیز علیه حقوق بنیادین بشر، به ویژه حقوق کودک، ایجاد کرده است. یکی از این تهدیدها که روز به روز ابعاد پیچیده‌تر و نگران‌کننده‌تری می‌یابد، سوءاستفاده والدین از کودکان در فضای مجازی است؛ سوءاستفاده‌ای که به‌ظاهر در پوشش عشق، افتخار و لذت خانوادگی رخ می‌دهد، اما در واقع، حقوق بنیادین کودک را به نفع شهرت‌طلبی، منافع اقتصادی و جلب توجه اجتماعی به یغما می‌برد.
مسئله زمانی بحرانی‌تر می‌شود که این تعرض به کودکی نه توسط بیگانگان، که به دست کسانی صورت می‌گیرد که قانون و اخلاق آنان را موظف به صیانت از کرامت و سلامت کودک دانسته است: یعنی خود والدین.
۱- مفهوم سوءاستفاده والدین از کودکان در فضای مجازی
در دهه‌های اخیر، پدیده‌ای موسوم به “Sharenting” (ترکیب Share و Parenting) در ادبیات حقوق کودک و روان‌شناسی اجتماعی مطرح شده است؛ مفهومی که به انتشار مفرط تصاویر، اطلاعات شخصی و لحظات خصوصی کودکان توسط والدین در فضای مجازی اشاره دارد. در بسیاری از موارد، والدین بی‌آنکه به مخاطرات این اقدام آگاه باشند یا بدتر از آن، آگاهانه برای کسب شهرت، درآمد یا مقاصد تجاری، کودک را به ابژه‌ای نمایشی بدل می‌کنند. این عمل می‌تواند مصادیق متعددی از سوءاستفاده شامل موارد زیر را شامل شود:
1. انتشار عکس‌ها یا ویدئوهای خصوصی یا تحقیرآمیز از کودک؛
2. بهره‌کشی اقتصادی از کودک در قالب تبلیغات، اسپانسری و برندینگ؛
3. ایجاد آسیب روانی، شرم اجتماعی یا انگ زدن به کودک؛
4. به خطر انداختن حریم خصوصی و امنیت اطلاعات کودک.
بر اساس پژوهش مؤسسه حقوق کودک در دانشگاه نیویورک (۲۰۲۳)، بیش از ۸۰٪ کودکان آمریکایی پیش از تولد خود، حضور دیجیتالی دارند که توسط والدین‌شان ایجاد شده است. در ایران نیز هر روزه شاهد تولید انبوه محتواهایی هستیم که کودکان را بدون هیچگونه رعایت حریم خصوصی و حقوق انسانی، در موقعیت‌های ناپسند، طنزهای غیرآموزنده، تبلیغات کالاها و چالش‌های خطرناک به تصویر می‌کشند.
۲- تحلیل حقوقی مسئولیت والدین
بر اساس ماده ۱۶ پیمان‌نامه حقوق کودک (مصوب ۱۹۸۹)، کودکان حق دارند از تعرض‌های غیرقانونی به حریم خصوصی، حیثیت و شهرت خود در امان باشند. همچنین، ماده ۳ همین پیمان‌نامه بر ضرورت رعایت “منافع عالیه کودک” در تمام اقدامات مرتبط با کودکان تأکید می‌کند. در حقوق ایران نیز اصول متعددی بر حمایت از حیثیت و حقوق کودکان دلالت دارد: اصل ۲۲ قانون اساسی که حیثیت، جان، مال و حقوق افراد را محترم می‌شمارد؛ ماده ۲ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (۱۳۹۹) که هرگونه تعرض به کرامت، سلامت روحی یا جسمی کودک را جرم انگاری کرده است. هرچند والدین در نظام حقوقی سنتی به عنوان ولی و قیم کودک، اختیارات گسترده‌ای داشتند، تحولات نوین حقوق کودک، این اختیارات را مشروط به رعایت منافع عالیه کودک کرده است.
طبق ماده ۹ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (۱۳۹۹)، سوءاستفاده از کودک برای بهره‌برداری اقتصادی یا شهرت‌طلبی جرم محسوب می‌شود و مرتکبان قابل تعقیب کیفری هستند، حتی اگر والدین کودک باشند. افزون بر این، اگر انتشار محتوای مربوط به کودک موجب ورود لطمه به سلامت روانی یا اجتماعی کودک شود، والدین علاوه بر تعقیب کیفری، ممکن است مشمول محرومیت از حضانت، نظارت قضایی یا درمان اجباری قرار گیرند.
۳- پیامدهای اجتماعی سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی
مطالعات روان‌شناسی (Gorin, 2022) نشان می‌دهد کودکانی که از سنین پایین در معرض دیده شدن گسترده و ناخواسته در فضای مجازی قرار می‌گیرند، بیشتر دچار اختلالات هویتی، اضطراب اجتماعی، و مشکلات عزت نفس می‌شوند. اطلاعات ثبت شده در فضای مجازی قابلیت حذف کامل ندارند (“حق فراموش شدن” در اینترنت هنوز واقعیتی تحقق‌نیافته است). این اطلاعات ممکن است در آینده به کودک آسیب‌های جبران‌ناپذیر حرفه‌ای، اجتماعی یا حتی امنیتی وارد کند. برخی گزارش‌ها (Interpol 2023) نشان می‌دهد اطلاعات و تصاویر بارگذاری شده توسط والدین می‌تواند سوژه‌ی شکارچیان آنلاین، باندهای سوءاستفاده جنسی از کودکان و قاچاق انسان قرار گیرد.
۴- ضرورت‌های اصلاح سیاست‌های حقوقی و اجتماعی
ضروری است برنامه‌های آموزشی رسمی و عمومی در خصوص مخاطرات sharenting و سوءاستفاده دیجیتال از کودکان تدوین و اجرا شود. قوانین باید صراحتاً مسئولیت کیفری والدین در صورت آسیب به کودک در فضای مجازی را پیش‌بینی کرده و سازوکارهای نظارتی مؤثرتر برای مداخله فوری دستگاه‌های حمایتی طراحی شود. نیازمند تحول فرهنگی هستیم؛ فرهنگی که کودکی را نه به عنوان سوژه محتوا و سرگرمی، بلکه به عنوان شخصیتی مستقل و دارای حقوق بنیادین به رسمیت بشناسد.
در دنیایی که سرعت تبادل اطلاعات فراتر از ظرفیت‌های اخلاقی و حقوقی انسان رشد کرده، کودکان، این فرشتگان بی‌دفاع، در میانه‌ی عرصه‌ای پرآشوب گرفتار شده‌اند. سوءاستفاده والدین از کودکان در فضای مجازی نه پدیده‌ای ساده، که بحران اجتماعی و حقوقی عظیمی است که آینده‌ی یک نسل را تهدید می‌کند. تبیین مسئولیت کیفری والدین در این زمینه، نه صرفاً اقدامی کیفری، بلکه ضرورتی انسانی و اجتماعی برای صیانت از حرمت کودکی است.
قانون باید با قاطعیت در برابر نقض حقوق کودک بایستد؛ حتی اگر ناقضان، والدین او باشند. جامعه باید به درکی عمیق‌تر از حریم کودکی دست یابد؛ حریمی که نشر بی‌محابای تصاویر و لحظات زندگی کودک، آن را می‌شکند. ایجاد جهان دیجیتالی ایمن‌تر برای کودکان، از آموزش والدین، وضع قوانین کارآمد، توسعه نهادهای حمایتی و تغییر نگرش جمعی می‌گذرد. کودکی نباید بهایی باشد برای شهرت، ثروت یا فریبندگی مجازی.آینده‌ی ما، به سلامت امروز کودکانمان گره خورده است؛ آینده‌ای که مسئولیت سنگین آن، بر دوش یکایک ماست.
محمدمهدی سیدناصری مدرس و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
