خبرگزاری مهر، گروه جامعه؛ هفته جمعیت فرصتی برای بازنگری در سیاست‌های جمعیتی کشور است که چالش‌های عمیق اقتصادی، به‌ویژه بحران مسکن، امید جوانان به تشکیل خانواده و فرزندآوری را تهدید می‌کند. در حالی تبلیغات افزایش جمعیت گسترده شده است که مشکلات اقتصادی و کمبود مسکن به‌طور جدی مانع تحقق هدف و باعث فاصله گرفتن واقعیت از شعارها شده است. البته برخی از زوجین هم با وجود شرایط اقتصادی مناسب تمایل چندانی به فرزندآوری ندارند که این موضوع راهکارهای خود همچون موضوع فرهنگ سازی را می‌طلبد.

در سال‌های اخیر، قانون‌گذاران کشور با تدوین مجموعه‌ای از سیاست‌ها و برنامه‌های کلان، تلاش کرده‌اند تا با ارائه نقشه راهی قانونی، حمایت‌های لازم را از خانواده‌ها به منظور تحقق اهداف جمعیتی و رفع موانع پیش روی آنان فراهم کنند. برنامه هفتم پیشرفت با تمرکز ویژه بر بحران مسکن و پیش‌بینی واگذاری زمین‌های دولتی، گامی مهم در کاهش هزینه‌های تأمین مسکن برداشته است. علاوه بر آن، قانون تسهیل ازدواج جوانان و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت نیز با تاکید بر تأمین زمین و مسکن برای زوج‌های جوان و خانواده‌های دارای فرزند، چارچوبی حمایتی برای تشویق به فرزندآوری فراهم کرده‌اند. با این حال، سیاست‌های توسعه شهری کنونی که عمدتاً بر ساخت‌وسازهای عمودی و واحدهای مسکونی کوچک متمرکز شده‌اند، با فرهنگ و نیازهای خانوادگی ایرانی همخوانی ندارد و عملاً به مانعی برای افزایش جمعیت تبدیل شده است. کمبود فضاهای مناسب، زیرساخت‌های ناکافی و نبود خانه‌های حیاط‌دار، زندگی خانوادگی را با مشکلات جدی مواجه کرده و تمایل به فرزندآوری را کاهش داده است.

برای ایجاد هم‌افزایی میان سیاست‌های جمعیتی و توسعه شهری، ضرورت دارد که رویکردهای جدیدی همچون گسترش افقی شهرها، الحاق زمین‌های بایر به محدوده شهری و واگذاری زمین برای ساخت خانه‌های حیاط‌دار با حمایت‌های مالی و فنی دولت دنبال شود. این اقدامات می‌توانند فضای مناسب و امنی برای زندگی خانواده‌ها فراهم کرده و انگیزه فرزندآوری را افزایش دهند. بدین ترتیب، موفقیت سیاست‌های جمعیتی کشور ارتباط تنگاتنگی با اصلاح و بازنگری در سیاست‌های توسعه شهری و تأمین مسکن دارد؛ موضوعی که می‌تواند امید را به خانواده‌ها بازگرداند و مسیر تحقق آرمان‌های جمعیتی ایران را هموار سازد.

راه قانونی؛ تلاش برای حمایت از خانواده‌ها

برای تحقق اهداف جمعیتی و رفع موانع پیش روی خانواده‌ها، قانون‌گذاران در سال‌های اخیر مجموعه‌ای از سیاست‌ها و برنامه‌های کلان را تدوین کرده‌اند که هر یک به‌نوبه خود گامی در جهت تسهیل شرایط زندگی و تشویق فرزندآوری به‌شمار می‌روند. نخست، برنامه هفتم پیشرفت، به‌عنوان سندی راهبردی، با تمرکز بر حل بحران مسکن، راهکارهایی نوآورانه ارائه کرده است. این برنامه با پیش‌بینی واگذاری زمین‌های دولتی مازاد به خانواده‌ها، تلاش دارد تا هزینه‌های تأمین سرپناه را کاهش دهد. همچنین، گسترش محدوده شهرها و ارائه حمایت‌های مالی و فنی برای ساخت مسکن، از دیگر محورهای این برنامه است که می‌تواند دسترسی به مسکن را برای اقشار مختلف جامعه تسهیل کند.

در کنار این سند، قانون تسهیل ازدواج جوانان، با تأکید بر مواد نهم و دهم، تعهد دولت به تأمین زمین و مسکن برای زوج‌های جوان را برجسته می‌سازد. این قانون، با الزام همکاری شهرداری‌ها در ارائه خدمات زیرساختی، مسیری هموار برای تشکیل خانواده‌های جدید ترسیم کرده است. هدف این قانون، کاهش فشارهای مالی بر زوج‌های جوان و ایجاد بستری مناسب برای آغاز زندگی مشترک است.

کمبود فضاهای مناسب، زیرساخت‌های ناکافی و نبود خانه‌های حیاط‌دار، زندگی خانوادگی را با مشکلات جدی مواجه کرده و تمایل به فرزندآوری را کاهش داده است

سومین سند کلیدی، قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است که با تمرکز بر مواد سوم تا نهم، مجموعه‌ای از مشوق‌های مالی و غیرمالی را برای خانواده‌های دارای فرزند ارائه می‌دهد. این قانون با پیش‌بینی واگذاری زمین و مسکن، اعطای تسهیلات ویژه به خانواده‌های دارای فرزند سوم به بعد، و معافیت‌های مالیاتی برای ساخت‌وساز، تلاش دارد تا فرزندآوری را به گزینه‌ای جذاب برای خانواده‌ها تبدیل کند. این سه سند، در مجموع، نشان‌دهنده عزم قانون‌گذاران برای حمایت از سیاست‌های جمعیتی هستند، اما موفقیت آن‌ها به میزان اجرای دقیق و هماهنگ این سیاست‌ها بستگی دارد.

نقدی بر سیاست‌های کنونی توسعه شهری

با وجود تلاش‌های قانونی برای حمایت از خانواده‌ها، سیاست‌های کنونی توسعه شهری در ایران با چالش‌هایی اساسی روبه‌روست که نه‌تنها اهداف جمعیتی را تقویت نمی‌کنند، بلکه در مواردی به مانعی در برابر آن‌ها تبدیل شده‌اند. یکی از بارزترین ویژگی‌های توسعه شهری در دهه‌های اخیر، گرایش به ساخت‌وسازهای عمودی و برج‌سازی در کلان‌شهرها بوده است. این رویکرد، اگرچه در نگاه نخست پاسخی به کمبود زمین به‌نظر می‌رسد، اما در عمل فضاهای باز را که برای زندگی خانوادگی ضروری‌اند، به حاشیه رانده است. خانه‌های مرتفع و متراکم، با معماری ناسازگار با فرهنگ ایرانی، امکان پرورش فرزندان در محیطی آرام و مناسب را از خانواده‌ها سلب کرده‌اند.

علاوه بر این، تمرکز بر ساخت واحدهای مسکونی کوچک با متراژ پایین، کیفیت زندگی خانواده‌های پرجمعیت را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است. این واحدها، که اغلب برای زوج‌های جوان یا خانواده‌های کوچک طراحی شده‌اند، فضای کافی برای زندگی راحت خانواده‌های دارای چند فرزند ارائه نمی‌دهند. نبود فضاهای خصوصی و مشترک کافی، به‌تدریج به کاهش رضایت از زندگی و حتی کاهش تمایل به فرزندآوری منجر می‌شود.

چالش دیگر، کمبود زیرساخت‌های شهری متناسب با نیازهای خانوادگی است. بسیاری از مناطق شهری جدید، فاقد پارک‌ها، فضاهای تفریحی، مراکز آموزشی و بهداشتی کافی هستند. این کمبودها، زندگی خانوادگی را به تجربه‌ای دشوار و پرهزینه تبدیل کرده و خانواده‌ها را از داشتن فرزندان بیشتر بازمی‌دارد. در مجموع، سیاست‌های کنونی توسعه شهری، به‌جای حمایت از اهداف جمعیتی، به‌نوعی در تضاد با آن‌ها عمل می‌کنند و نیازمند بازنگری اساسی هستند.

راهکارهایی برای آینده‌ای پایدار

برای غلبه بر چالش‌های موجود و ایجاد هم‌افزایی میان سیاست‌های شهری و اهداف جمعیتی، لازم است رویکردهای جدیدی در توسعه شهری و تأمین مسکن اتخاذ شود. یکی از مهم‌ترین راهکارها، حرکت به‌سوی گسترش افقی شهرها است. این رویکرد، با ایجاد شهرک‌های جدید و مجهز به زیرساخت‌های مدرن، می‌تواند فشار بر مراکز شهری را کاهش دهد و فضاهایی مناسب برای زندگی خانوادگی فراهم آورد. شهرک‌های جدید، با طراحی متناسب با فرهنگ ایرانی و نیازهای خانواده‌ها، می‌توانند به‌عنوان الگویی برای توسعه پایدار شهری مطرح شوند.

در کنار این، الحاق زمین‌های بایر و بلااستفاده به محدوده شهرها، راهکاری عملی برای افزایش عرضه زمین و کاهش هزینه‌های مسکن است. این زمین‌ها، با آماده‌سازی مناسب و تأمین زیرساخت‌های لازم، می‌توانند به خانواده‌ها واگذار شوند تا خودشان اقدام به ساخت مسکن کنند. این رویکرد، نه‌تنها هزینه‌های تأمین سرپناه را کاهش می‌دهد، بلکه به خانواده‌ها امکان می‌دهد خانه‌هایی متناسب با نیازها و سلایق خود بسازند.

الحاق زمین‌های بایر و بلااستفاده به محدوده شهرها، راهکاری عملی برای افزایش عرضه زمین و کاهش هزینه‌های مسکن است

مهم‌تر از همه، واگذاری زمین به خانواده‌ها برای ساخت خانه‌های حیاط‌دار، می‌تواند تحولی بزرگ در حوزه مسکن ایجاد کند. خانه‌های حیاط‌دار، که با فرهنگ و سبک زندگی ایرانی هم‌خوانی دارند، فضایی امن و آرام برای پرورش فرزندان فراهم می‌آورند. دولت می‌تواند با ارائه حمایت‌های مالی و فنی، این فرایند را تسهیل کند و به خانواده‌ها کمک کند تا خانه‌هایی متناسب با نیازهای خود بسازند. این راهکار، نه‌تنها به افزایش رضایت خانواده‌ها منجر می‌شود، بلکه با تشویق فرزندآوری، به تحقق اهداف جمعیتی نیز کمک می‌کند.

لزوم تلاش برای بازگرداندن امید به خانواده‌ها

بحران مسکن، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین موانع پیش روی سیاست‌های جمعیتی ایران، نیازمند توجه جدی و اقدام فوری است. قوانین موجود، از برنامه هفتم پیشرفت گرفته تا قانون تسهیل ازدواج جوانان و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، نشان‌دهنده تلاش قانون‌گذاران برای حمایت از خانواده‌ها هستند. بااین‌حال، این تلاش‌ها زمانی به بار خواهند نشست که با اصلاح سیاست‌های شهری و ایجاد زیرساخت‌های مناسب همراه شوند. توسعه افقی شهرها، الحاق زمین به محدوده شهری، و واگذاری زمین برای ساخت خانه‌های حیاط‌دار، راهکارهایی هستند که می‌توانند این مسیر را هموار کنند. با اجرای این سیاست‌ها، نه‌تنها می‌توان موانع موجود را برطرف کرد، بلکه می‌توان امید را به جوانان و خانواده‌ها بازگرداند و زمینه‌ساز تحقق آرمان‌های جمعیتی کشور شد. آینده ایران، در گرو تصمیماتی است که امروز برای حمایت از خانواده‌ها و نسل‌های آینده اتخاذ می‌کنیم.