زهرا رسولی: «خشکسالی» کلیدواژه بازیگران صنعت کشاورزی است. هیولایی که امسال بیدار شده و آب ورودی به سدها را 12میلیارد مترمکعب کاهش داده است. کاهش سطح بارش در دهه اخیر و همچنین کاهش ذخایر آبی در سدها همگی دست در دست یکدیگر داده‌اند تا تولید را برای بخش کشاورزی با مشکلاتی همراه کنند. فعالان کشاورزی می‌گویند: «آب برای آبیاری نیست، زمانی نیز که آب هست، برق برای استفاده از دستگاه‌های آبیاری نیست.» این یعنی اگر در حالت عادی، پهنه خشک ایران مناسب کشاورزی نیست، در دوره خشکسالی وضعیت بدتری دارد. بنابراین تامین غذا در دوره خشکسالی وضعیت متفاوتی نسبت به دوره معمول دارد و بروز ناترازی، تهدیدهایی جدی برای امنیت غذایی کشور ایجاد می‌کند.
بررسی «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد خشکیدگی ایران در سال1404 روی ارقام مشخصی از مواد غذایی در 4بخش «غلات»، «دانه‌های روغنی»، «صیفی‌جات» و «محصولات باغی» اثر خواهد گذاشت؛ ضمن اینکه احتمالا تولید گوشت در انواع سفید یعنی ماهی و مرغ و در انواع قرمز را نزولی خواهد کرد. بنابراین خشکسالی نه تنها به افت تولید کشاورزی منجر خواهد شد، بلکه در قیمت نهادهای غذایی روزمره مردم نیز نمود پیدا خواهد کرد. بنابراین کاهش قابل توجه آب مخازن سدها به سطح کم‌سابقه 19میلیارد متر مکعب آثار مشخصی بر قیمت غذا و واردات و صادرات آن خواهد داشت. البته این تنها بخشی از اثرات افت شدید میانگین بارش باران بر اقتصاد ایران است. سوال اینجاست که خشکیدگی ایران بر تولید کدام محصولات کشاورزی بیشترین تاثیر را دارد؟
چندی پیش سازمان جهادکشاورزی استان خوزستان اعلام کرد که با توجه به تداوم خشکسالی، کاهش ۳۸درصدی بارندگی و ۳۷درصدی آورد رودخانه‌ها نسبت به سال گذشته و کاهش شدید ذخایر سدهای این استان، کشت شلتوک (برنج) در حوضه‌های کرخه، دز، کارون، مارون، جراحی و زهره ممنوع است. البته خوزستان تنها استانی نبود که کشت برنج در آن ممنوع اعلام شد؛ خراسان شمالی، کهگیلویه‌وبویراحمد، ایلام، اصفهان و بخشی از مناطق استان فارس از جمله استان‌هایی بودند که کشت برنج در آن مناطق ممنوع شد. اما آیا محدودیت آبی تنها تولید برنج را تحت تاثیر قرار داده است؟
سیروس جعفری، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه کشاورزی، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: در ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که دو نوع کشت وجود دارد؛ کشت دیم و کشت آبی. در کشت دیم محصول نیاز آبی خود را با بارندگی تامین می‌کند؛ به عبارتی دیگر، میزان بارندگی عامل اصلی تعیین‌کننده میزان تولید این نوع محصولات است. گندم، نخود، عدس و جو در برخی از مناطق کوهستانی ایران کشت می‌شود از نوع دیم است. هنگامی که سال‌های بارندگی یا حتی توزیع زمان بارش مناسب نباشد، بر تولید این محصولات اثرگذار خواهد بود و تولید را به‌شدت کاهش می‌دهد. بنابراین بخشی از غلات، بخش قابل توجهی از حبوبات و بخشی از علوفه، به خصوص جو متاثر از خشکسالی‌اند.
او ادامه داد: اما بخش دیگری از کشاورزی در کشور با کشت آبی است؛ کشت آبی به واسطه آبیاری و کنترل، تولید نسبتا بالاتری نسبت به دیم دارد. تقریبا در 40 الی ۵۰درصد اراضی که آبیاری می‌شود، بیش از ۸۰درصد تولید کل را دربرمی‌گیرد؛ چراکه در کشت آبی شرایط کنترل شده است و تولید بالایی دارد. این نوع از تولید در پاییز از گندم آبی آغاز می‌شود تا ذرت علوفه‌ای، دانه‌ای و کلزا، جو و حتی بخشی از حبوبات یا محصولات گیاهی، مانند ماش را که به واسطه آبیاری تولید می‌شود، دربرمی‌گیرد. تولید این نوع از محصولات زمانی متاثر از خشکسالی می‌شوند که منابع آبی کشور محدود شود.
جعفری توضیح داد که منابع آبی که برای آبیاری این محصولات در ایران استفاده می‌شود شامل آب چاه‌ها، قنات‌ها و سدهاست. درصورتی‌که بر اثر خشکسالی ورودی سدها محدود باشد، آب چاه‌ها فروکش کند یا به اتمام برسد، منابع غذایی با تهدید مواجه می‌شود. در این میان کم آبی بیشترین اثر را بر این محصولات آب به‌خصوص گیاهان تابستانه و همچنین باغات دارد. به عبارتی دیگر، در شرایط خشکسالی که منابع آبی کاهش پیدا می‌کند، باغات در طول سال، به‌خصوص در پیک‌های مصرف در تابستان آب زیادی مصرف می‌کنند، بیشترین تاثیر را از کم‌آبی در میان محصولات کشاورزی می‌پذیرند. برای مثال، مرکبات طی سال، به‌خصوص در تابستان و فصل گرما، دوره‌های آبیاری بسته‌ای دارند و کمبود آب به‌شدت روی این نوع از محصولات اثر می‌گذارد.
این پژوهشگر حوزه کشاورزی یادآور شد: پیش از این هم تاکید کرده‌ام که خشکسالی و کاهش ورود آب به سدها باعث می‌شود تولید گیاهانی که مصرف زیادی دارند و در تابستان نیز کشت می‌شوند مانند برنج و نیشکر، به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرند و سطح زیرکشت آنها یا میزان تولید در واحد سطح کاهش می‌یابد. برای مثال، در سال۱۴۰۲ به‌دلیل تنش آبی شدیدی که در حوزه‌های کارون و دز وجود داشت، تولید برنج و نیشکر در خوزستان محدود شد؛ اما در سال گذشته به واسطه بارندگی مناسبی که در اواخر بهار صورت گرفت مخازن آبی پر شده‌اند و تولید برنج و نیشکر در سطح مناسبی در استان خوزستان گزارش شد. اوج بهبود منابع آبی و پر شدن سدها در سال1398 بود که بر اثر سیلاب آخر سال1397 منابع آبی به حداکثر میزان رسید. تولید شالی به حداکثر میزان، یعنی بالغ بر 32میلیون تن گزارش شد. این نتایج نشان‌دهنده رابطه مستقیم تولید محصولات آب‌بری، مانند نیشکر یا برنج با وجود آب یا عدم وجود آن است.
او در پاسخ به این سوال که خشکسالی و کاهش حجم آب مخازن سدها بر تولید کدام محصولات غذایی تاثیر بیشتری می‌گذارد، گفت: از میان حبوبات، محصولاتی که خشکسالی بیشترین اثر را بر آنها دارند، نخود و عدس است؛ چراکه در پنج استان بزرگ تولیدکننده این نوع از حبوبات که عبارتند از: استان‌های کردستان، فارس، لرستان، کرمانشاه و قسمت‌هایی از آذربایجان، به‌صورت دیم کشت می‌شوند و در نتیجه خشکسالی سبب کاهش شدید تولید این محصولات می‌شود. نخود و عدس اغلب در اراضی شیب‌دار کشت می‌شوند که امکان آبیاری ندارند و در واقع تولید آنها متاثر از جریان‌های آبی است. حال با توجه به وضعیت خشکسالی یا ترسالی میزان تولید می‌تواند متغیر باشد.
جعفری ادامه داد: در غلات نیز گندم و جو بیشترین اثر از خشکسالی را می‌پذیرند. باید توجه کرد که وسعت زیادی از ایران اراضی دیم است که برای تولید جو و گندم از آن استفاده می‌شود. حال در سال‌هایی که بارندگی از توزیع مناسب برخوردار نیست، تولید را به‌شدت کاهش می‌دهد.
این پژوهشگر حوزه کشاورزی تاکید کرد: عامل دیگری که فراتر از خشکسالی امسال بر صنعت کشاورزی و تولید محصولات غذایی اثر گذاشت، سرمازدگی بود. در خوزستان و نواحی از فارس و حتی در قسمت‌هایی از استان ایلام و کردستان، سرمازدگی طولانی مدتی در زمان رسیدگی گندم رخ داد که در وسعت زیادی از این مناطق، تولید محصولات کشاورزی را کاهش داد. تاکنون میانگین برداشت گندم در استان خوزستان برای مناطقی که قطب تولید گندم در استان هستند (مانند شوشتر یا میان آب)، کمتر از 2تن در هکتار گزارش شده است. اغلب این کاهش تولید نیز به واسطه سرمازدگی طولانی مدتی بود که بر وسعت زیادی از منطقه اثر گذاشته است.
او همچنین اشاره کرد که با توجه به شرایط کنونی بعید به نظر می‌رسد که در سال1404 ایران بتواند بیش از 6میلیون تن در هکتار گندم تولید کند. البته باید به این نکته اشاره کرد که در هنگام خشکسالی، دو عامل دیگری نیز به‌شدت بر تولید محصولات اثر می‌گذارد، شوری خاک و تغییرات شدید دمایی است. شوری خاک می‌تواند به‌صورت فزاینده‌ای در بسیاری از خاک‌ها، به‌خصوص در خاک‌های خوزستان، تولید محصولات را با مشکل مواجه کند.
جعفری درباره تغییرات دمایی در کشاورزی در پایان گفت: کمبود آب در محیط‌های خاکی در اکوسیستم، منجر به رخداد تغییرات شدید دمایی و بعضا بروز سرما می‌شود؛ چراکه آب ذخیره گرمایی بالایی دارد و این ویژگی به گیاه کمک می‌کند که تغییرات دمایی کمتری را در طول شب و روز تجربه کند. حال هنگامی که خشکسالی حاکم شود، بازگشت شوری از یک طرف و از سویی دیگر اثرات سرمازدگی در گیاهان به‌شدت تولید را کاهش می‌دهد که در سال گذشته هر دو عامل سبب کاهش تولید محصولات کشاورزی شد.
یک فعال اقتصادی در بخش کشاورزی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: مشکل اصلی کشاورزی در ایران نبود اصلاح الگوی کشت است. این مساله مهم تاکنون به مرحله اجرا نرسیده و همین امر منجربه بروز تنش‌ها و چالش‌هایی در کشاورزی کشور شده است. در نتیجه می‌توان گفت کمبود آب تنها چالشی نیست که به کاهش تولید محصولات کشاوری ختم می‌شود و مساله اصلی مدیریت در بخش کشت است.
ایران در بخش تولید پتانسیل بالایی دارد؛ برای مثال، با وجود بروز سرمازدگی، تولید محصول می‌تواند به بخش‌های دیگر کشور منتقل شود تا به تولیدات کل آسیبی وارد نشود.
او در ادامه توضیح داد: در حال حاضر مقرراتی وجود دارد که در سال‌های دور گذاشته شده و به‌عنوان یک قانون کهنه اکنون درحال اجراست و همین مقررات نقش موثری در افزایش قیمت محصولات غذایی داشته‌اند؛ به‌طور مثال، در یک سالی تولید سیب درختی در کشور بالا بود، اما صادرات آن اندک. به همین دلیل قانون تشویقی اعمال شد تا به صادرکنندگان سیب درختی مجوز واردات موز داده شود. اما امروزه افزایش صادرات سیب درختی منجر به افزایش قیمت آن در بازار کشور شده است و بین ۵۰ تا ۷۰هزار تومان در بازار فروخته می‌شود یا حتی در مقاطعی به بالای ۱۰۰هزار تومان نیز رسید. از سوی دیگر نیز موزی که باید در نرخ یک‌یورو و 10سنت فروخته شود، بالای 2یورو و 20سنت به دست مصرف‌کننده می‌رسد.
این فعال اقتصادی در بخش کشاورزی اظهار کرد: خشکیدگی که بخش کشاورزی این روزها با آن دست و پنجه نرم می‌کند به‌دلیل عدم مدیریت صحیح است. ساخت شهرک‌های صنعتی اطراف تهران یا در مناطق کم آب منجر به این خشکسالی شد و تنها به‌دلیل کمبود بارش باران. ما در دریای عمان ۷۸۰کیلومتر مرز آبی داریم، چرا صنایع باید به اصفهان منتقل شوند تا بی‌آبی رخ دهد؟ چرا به جای استفاده از دریای خزر، عمان یا خلیج‌فارس دست به بهره‌برداری از منابع زیرزمینی زدیم؟
او درخصوص چشم‌انداز غذایی در سال1404 توضیح داد: باغاتی را که سال‌ها در آن سرمایه‌گذاری شده است، باید تا جای امکان حفظ کرد؛ خصوصا باغاتی که تولید در واحد سطح آنها واقعا بالاست و برای کشاورزان صرفه اقتصادی دارد. البته باغاتی هستند که واحد سطح پایینی دارند. در آن شرایط باید مدیریت صحیحی صورت گیرد تا با استفاده از تکنلوژی‌های جدید مخصوص نهال‌ها، تولید افزایش یابد و همزمان آب‌بری نیز کاهش یابد. به‌طور کل پیش‌بینی می‌شود که در سال۱۴۰۴ تولیدکنندگان زیادی به سوی کشت سیب‌زمینی روی آورند؛ چراکه در فصل گذشته سیب زمینی قیمت با قیمتی حدود 60هزار الی 70هزار تومان به فروش می‌رسد، تولیدکنندگان را به سوی این محصول سوق می‌دهد. در طرفی دیگر، سال گذشته نرخ تمام‌شده پیاز برای تولیدکنندگان بالا بود و آنها در تولید پیاز متضرر شدند. در نتیجه پیش‌بینی می‌شود که تولیدکنندگان در سال جدید رغبت چندانی برای پیاز از خود نشان ندهند.
او در پایان با اشاره به وضعیت کاشت برنج در کشور تاکید کرد: درخصوص برنج هم باید به این نکته اشاره کرد که در استان شمالی تولید می‌شود، اما کشت آن با کم‌آبی که در برخی استانها مشهود است، مقرون به صرفه نخواهد بود. تولید سایر محصولات زراعی نیز با مشکل مواجه شده است. چراکه در بخش‌هایی تولید افزایش یافته و صادرات آن هم محدود شده است. در سوی دیگر اما، این هزینه‌ها به همراه آب‌بری بالای برخی از محصولات، مانند کاهو، برای تولیدکننده صرفه اقتصادی ندارد و باید مدیریت در این حوزه صورت گیرد.
جست‌وجو و گشتی در میادین میوه و تره‌بار نشان می‌دهد که هر کیلو سیب‌زمینی به حدود 40هزار تومان می‌رسد. البته فروشندگان عمده بر این باورند که گرچه عرضه سیب‌زمینی تولید داخل طی هفته‌های اخیر افزایش یافته است، اما همچنان با نرخ اعلامی اتحادیه صنف فروشندگان میوه و سبزی تهران فاصله دارد. آنها می‌گویند که با توجه به افزایش عرضه سیب زمینی احتمال کاهش قیمت وجود دارد، اما این کاهش قیمت قابل توجه نخواهد بود.
در سوی دیگر بازار اما، کاهو از آن دسته از محصولاتی بود که نرخ آن به حدود 30هزار تومان می‌رسید. اما بر اساس گفته فعالان این صنف قیمت این محصول در زمان اوج گرما افزایش خواهد یافت؛ برای مثال کاهو در سال گذشته حدود 6 الی 10برابر شد. البته این رشد قیمت تنها بر اثر کمبود آب نبود و افزایش صادرات آن به کشورهای دیگر درکنار کاهش تولید این رشد را رقم زد. اما در ماه‌های ابتدایی سال فروشندگان خبر از افزایش تولید پیاز و کنترل صادرات آن می‌دهند. قیمت عمده‌فروشی پیاز در میدان بزرگ میوه و تره‌بار تهران 12 الی 17هزار تومان اعلام شد. این درحالی است که در مراکز فروش میوه و سبزیجات این نرخ به 28هزار تومان نیز رسیده است.
برنج هم از آن دسته از محصولاتی بود که با وجود وعده کاهش قیمت، بازار همواره با افزایش قیمت آن مواجه می‌شود. چندی پیش نرخ تنظیم بازار برنج هاشمی به کیلویی 130هزار تومان تغییر یافت؛ اما فعالان بازار خبر از برنج 250هزار تومانی می‌دهند. البته فروشندگان کم‌آبی و خشکسالی را برای این افزایش بهانه نمی‌کنند و افزایش دلار نیمایی را دلیل اصلی افزایش قیمت برنج در کشور می‌دانند.
