درحالی‌که مواهب هیدروکربنی عراق مدت‌هاست که هم تیترها و هم ژئوپلیتیک را تحت سلطه خود داشته است، پتانسیل معدنی آن (که مسلما به همان اندازه عظیم است) مانند پاورقی در یک کتاب درسی فراموش‌شده باقی مانده است. اما زمین‌شناسی دروغ نمی‌گوید و چیز مهمی را زمزمه می‌کند: عراق روی یک پرتفوی زیرزمینی نشسته است که با سرمایه‌گذاری و ثبات مناسب، می‌تواند روایت اقتصادی کشور را از نو بنویسد.
زمین‌شناسی عراق موضوع کتاب‌های درسی و بررسی‌های وسوسه‌انگیز است. این کشور در مرز بین صفحات تکتونیکی عربستان و اوراسیا قرار دارد؛ مرزی پویا که با برخورد، بالاآمدگی و ثروت رسوبی مشخص می‌شود. این کشور را می‌توان به‌طور کلی به پنج منطقه تکتونو-زمین‌شناسی تقسیم کرد: فرورفتگی بین‌النهرین، کمربند چین‌خورده زاگرس، منطقه کوهپایه، منطقه بیابانی و منطقه سپر. بیشتر عراق پوشیده از رسوبات فانروزوئیک، به‌ویژه رسوباتی است که در محیط‌های دریایی کم‌عمق قرار گرفته‌اند - زمینی حاصلخیز برای انباشت مواد معدنی فلزی و صنعتی. شمال شرقی این کشور، در نزدیکی کوه‌های ناهموار زاگرس، گذشته زمین‌شناسی پرآشوبی را نشان می‌دهد: چین‌خوردگی و گسل‌های پیچیده که از خشونت تکتونیکی و نوع فشارهایی که باعث کانی‌سازی از نظر اقتصادی جالب می‌شوند، سخن می‌گوید. برخی منابع روی نقشه مشخص شده‌اند. اینها گنجینه‌های شناخته‌شده هستند:
فسفات‌ها: معدن طلای کود عراق. بیایید با فسفات‌ها شروع کنیم - یک منبع استراتژیک ناشناخته در زنجیره غذایی جهانی. عراق به یکی از بزرگ‌ترین ذخایر فسفات جهان، به ویژه در منطقه عکاشات در استان انبار غربی، افتخار می‌کند. ذخایر اینجا منشأ رسوبی دارند و در کمربندهای فسفریت پالئوسن-ائوسن که در شمال آفریقا و خاورمیانه امتداد دارند، قرار گرفته‌اند. تخمین‌ها ذخایر فسفات عراق را بیش از 10 میلیارد تن، عمدتا به‌صورت آپاتیت رسوبی نشان می‌دهند. اینها صرفا عجایب زمین‌شناسی نیستند، بلکه لایه‌های ضخیم و جانبی گسترده‌ای از سنگ فسفات درجه بالا هستند که می‌توانند عراق را در نقشه جهانی تولید کود قرار دهند.
گوگرد: ترش، شیرین می‌شود. اگر یک عنصر وجود داشته باشد که ویژگی‌های زیرزمینی عراق را مشخص کند، آن گوگرد است. این کشور محل ذخایر بومی منحصر به فرد گوگرد، به ویژه در میدان میشراق در نزدیکی موصل است. برخلاف اکثر ذخایر گوگرد در سطح جهان که از گاز ترش یا سنگ معدن سولفید استخراج می‌شوند، میشراق یکی از معدود مکان‌هایی است که گوگرد به شکل عنصری وجود دارد و با احیای باکتریایی گچ و انیدریت رسوب می‌کند. میشراق تا دهه‌های اخیر، بزرگ‌ترین ذخایر از این نوع در جهان بود که ذخیره تخمینی آن بیش از ۶۰۰ میلیون تن بود. این فقط یک چیز عجیب و غریب صنعتی نیست، بلکه یک ماده حیاتی برای کودها، مواد شیمیایی و پالایش است. گچ و مواد معدنی صنعتی: قهرمانان گمنام، بیابان‌های عراق پوشیده از گچ هستند، یک ماده معدنی صنعتی ضروری که در سیمان و ساخت و‌سازاستفاده می‌شود. ذخایر گسترده‌ای در نینوا، انبار و صلاح‌الدین نقشه‌برداری شده‌اند. در کنار این، ذخایر زیادی از سنگ آهک، خاک رس و ماسه سیلیس وجود دارد؛ به اندازه‌ای که اگر ستاره‌های سیاست و زیرساخت همیشه در یک راستا قرار گیرند، عراق را به یک بازیگر اصلی در تولید سیمان تبدیل کند.
نمک و تبخیری‌ها: برداشت باستانی از این منظر شناسایی شده‌اند، رسوبات نمکی لایه‌ای در جنوب عراق که در محیط‌های تبخیری میوسن تشکیل شده‌اند، یادآور این هستند که دریاهای باستانی زمانی این دشت‌ها را در برگرفته بودند. اینها چیزی بیش از کنجکاوی‌های خوراکی یا شیمیایی هستند؛ آنها پتانسیل ذخیره‌سازی زیرزمینی، خوراک شیمیایی صنعتی و حتی هیدروکربن‌های غیرمتعارف را ارائه می‌دهند.
مواد معدنی فلزی: مرز دست‌نخورده، اینجا جایی است که مسائل کمی گمانه‌زنی‌تر و بسیار جالب‌تر می‌شوند. اکتشاف مواد معدنی فلزی در عراق به‌دلیل دهه‌ها درگیری، تحریم‌ها و دستگاه سیاستگذاری نفت‌محور متوقف شده است. اما نشانه‌های نویدبخشی وجود دارد.
مس و طلا: سوسوهایی در سپر، صحرای غربی و مناطق مرزی با سوریه و اردن بر روی سنگ‌های زیرزمینی باستانی پرکامبرین قرار دارند (امتداد سپر عربی-نوبیان). درحالی‌که این سپر بیشتر به خاطر ذخایر طلا و فلزات پایه مصر و عربستان سعودی شناخته می‌شود، به مرزهای سیاسی کشورها ختم نمی‌شود. بررسی‌های قبلی و مطالعات زمین‌شناسی عراق به رگههای مس، سرب و روی در مناطق گارا و عکّاس اشاره کرده و رگههای کوارتز حاوی طلا در منطقه حسیبه شناسایی شده‌اند. این مناطق کمتر مورد کاوش قرار گرفته‌اند و اسرار آنها در پشت فقدان داده‌های نقشه‌برداری مدرن و فناوری اکتشاف پنهان مانده است.سنگ آهن: قدرت کویر، ذخایر آهن در چندین منطقه، به ویژه در کویر غربی، جایی که سنگ‌های آهن «اوولیتی» شناسایی شده‌اند و به‌نظر می‌رسد کارهای اکتشافی بسیار بیشتری لازم دارد.
از دیدگاه نگارنده، زمین‌شناسی و وضعیت منابع معدنی عراق نشان‌دهنده یک پتانسیل عظیم بالقوه است که جای کار بسیاری برای صدور خدمات فنی مهندسی اکتشافی و استخراج و بهره‌برداری تا احداث کارگاه‌ها و کارخانه‌های فرآوری و حتی سرمایه‌گذاری‌های معدنی برای فعالان معدنی کشورمان وجود دارد.
* عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی تهران
