به گزارش مشرق، نویسنده کتاب که اهل یزد است، دوران دانشجویی خود را در تهران گذرانده و آن سال‌ها، به‌طور مستمر در کتابخانه‌هایی همچون پارک‌شهر، مجلس، کتابخانه ملی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران حضور داشته است. او می‌گوید: «در حال حاضر هم از کتابخانه‌های عمومی یزد استفاده می‌کنم. علاقه من به تاریخ، از همان دوران مطالعات مستمر در کتابخانه‌ها شکل گرفت.»
آغاز ماجرا از کتابخانه وزیری یزد؛ بخوانید و به کار بندید
هادی حکیمیان می گوید: سال های پیش از نگارش کتاب، در کتابخانه وزیری یزد دستخطی از امام دیدم که عنوانش بود «قیام لله». این سند، سند معروفی است که در صحیفه امام هم آمده است. در سند اصلی در بالای متن دو کلمه «بخوانید و بکار بندید» که در صحیفه نیامده اما در این کتاب آن را آورده‌ایم.
او در ادامه می گوید: همچنین در پژوهش هایم سند دیگری درباره فعالیت‌های امام خمینی(ره) در آرشیو مطبوعات یزد دیدم که در سال ۱۳۳۱، نامه‌ای به مسئول کتابخانه یعنی آقای وزیری نوشتند که مصادف با انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی در دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق است و همین جرقه انتشار کتاب را در ذهنم زد.
حکیمیان تصریح می کند: در آن زمان انتخابات یزد پر سر و صدا شد و دلیلش هم این بود که نیروهای گارد شاهنشاهی دخالت کردند و چند نفر کشته شدند که در مطبوعات پایتخت هم خیلی بازتاب داشت. در آن مقطع، شیخ مهدی حائری فرزند شیخ عبدالکریم حائری، موسس حوزه علمیه قم، از شهر یزد کاندید شده بود. امام خمینی (ره) در آن زمان، نامه‌ای به آقای وزیری یزدی می‌نویسند و می‌گویند حالا که شیخ مهدی حائری کاندید شده، شما مردم را تشویق کنید تا در انتخابات شرکت کنند، چون اگر ایشان رای نیاورد، به‌طور عام برای روحانیت و به‌طور خاص برای حضرات یزدی خیلی بد است و می‌گویند پسر موسس حوزه علمیه قم، در شهر خودش رای نیاورد. مردم را تشویق کنید تا در انتخابات شرکت کنند و رای بدهند تا شاید چند انسان صالح مثل ایشان به مجلس بروند و منشأ اثر باشند. این سند را اولین‌بار در آرشیو مطبوعات آن زمان یزد دیدم. سند اصلی را متاسفانه پیدا نکردم. چندی پیش با نوه آقای وزیری، دکتر محمود وزیری که در قم هستند صحبت کردم که ایشان گفت، فکر می‌کنم این سند در اسناد پدربزرگ ما وجود داشته باشد. آن زمان آقای وزیری، رونوشت آن را در مطبوعات یزد منتشر کرده بودند و من هم رونوشت آن را دیدم.
از داستان به تاریخ؛ اما بی‌خیال تخیل
او در پاسخ به این پرسش که چگونه روایت تاریخی را با زبان داستانی تلفیق کرده بی‌آنکه به اصل تاریخ آسیب برسد، چنین توضیح می‌دهد: من با اینکه شروع کار نوشتنم با داستان کوتاه و رمان بود و کتاب‌هایی که از من تاکنون چاپ شده در همین زمینه برای بزرگسالان و نوجوانان بوده است، ولی ترجیحم و علاقه شخصی من همیشه تاریخ بوده است و در این کتاب هم وفاداری‌ام به تاریخ را تا جایی که می‌توانستم سعی کردم حفظ کنم. اولش هم می‌دانستم که نوشتن و چاپ این کتاب یک ریسک است چرا که باید جواب طرفداران و منتقدان امام را بدهم برای همین درباره شخصیت محوری که امام است، هیچ تخیلی به کار نبردم و به خودم چنین اجازه‌ای ندادم. خیلی کتاب درباره امام خمینی نوشته شده که کتاب‌های خوبی هم هستند مثل نهضت امام خمینی نوشته سیدحمید روحانی که جزو اولین کتاب‌ها درباره ایشان است یا کتاب الف.لام خمینی نوشته آقای هدایت‌الله بهبودی که آن هم کتاب خوبی است ولی آثاری که درباره امام نوشته شده، عمدتا خیلی پژوهشی و دانشگاهی صرف نوشته شده تا دانشجویان برای متن درسی یا کار پژوهشی استفاده کنند که ممکن است بقیه هم بخوانند ولی برایشان دلچسب نیست.
او تأکید می‌کند که نخواسته اثری پژوهشی و صرفاً آکادمیک خلق کند: این کتاب را نوشتم تا یک خانم خانه‌دار یا یک کاسب بازاری یا دانش‌آموز سال آخر مدرسه هم بتواند بخواند. جامعه هدف اصلی و مخاطب من برای خواندن این کتاب، دانشجویان و کسانی هستند که بعد از ارتحال امام به دنیا آمدند و دوران رهبری امام را درک نکردند برای همین سعی کردم از تکنیک‌ها و ابزارهای معمول در فن زندگی‌نامه نویسی و داستان استفاده کنم و سعی کردم که کار به فضای رمان نزدیک شود؛ ادعایی هم در این باره ندارم و این اثر را یک شبه‌رمان و داستان‌واره می‌دانم. کتاب روایت داستانی تاریخی است که فضای خشک کارهای پژوهشی را نداشته باشد.
شش سال تحقیق و نگارش؛ کتابی که بخشی از زندگی شد
این نویسنده معتقد است چنین پروژه‌ای، صرفاً یک کار پژوهشی نیست بلکه به نوعی تبدیل به بخشی از زندگی ام شد: تقریباً شش سال روی این کتاب وقت گذاشتم. طبیعتا دلبستگی ام به این کتاب زیاد بود چون به مسائل تاریخی هم علاقمند هستم. اولین چیزی که برایم خیلی جذاب بود و کمتر به آن پرداخته شده است، بُعد اجتماعی زندگی امام خمینی (ره) بود.
امام قبل از ۱۳۴۱؛ چهره‌ای که دیده نشده بود
به‌گفته نویسنده، یکی از کشف‌های مهمش در روند نگارش، شناخت امام پیش از سال ۱۳۴۱ بوده است: در کتاب‌های درسی و حتی بسیاری از آثار پژوهشی و یا برنامه های صدا و سیما طوری از امام (ره) سخن گفته اند که گویی امام از سال ۴۱ متولد شده! اما من در بررسی‌هایم به اسنادی برخوردم که نشان می‌داد ایشان در دهه ۳۰ و حتی پیش‌تر از آن، در دوران رضاخان، فعال و مؤثر بوده‌اند.
او ادامه می دهد: من خودم هم چندان از ابتدا با ابعاد گوناگون زندگی امام آشنایی نداشتم به خصوص درباره مقطع زندگی امام (ره) در پیش از دهه چهل و با ابعاد مختلف زندگی امام (ره) آشنا شدم. همه ما عمدتا فکر می کنیم که امام فقط یک روحانی بوده است در حالی که با مطالعه زندگی ایشان متوجه شدم که ایشان فقیه، خطیب، مدرس، شاعر، فیلسوف، حکیم و سیاستمدار بوده است و در عین حال عارف هم بوده است و این بعد عرفان امام برای من بسیار جالب بود. من وقتی کار را شروع کردم همان فعالیت های سیاسی و اجتماعی امام خیلی جذاب بود مثل موضع گیری امام در آستانه انتخابات مجلس هفدهم که در دوران نهضت ملی شدن نفت قرار داشت.
اگر رهبر انقلاب ایران عارف نبود، کشور از خیلی از خطرات عبور نمی کرد
در بسیاری از آثار مرتبط با امام خمینی، تمرکز اصلی بر ابعاد سیاسی و اخلاقی زندگی ایشان است؛ در حالی که دیگر جنبه‌های شخصیتی ایشان، مانند شعر، فلسفه و آثار مکتوب کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. این غفلت باعث می‌شود تصویری ناقص از شخصیتی چندبُعدی مانند امام ارائه شود. حکیمیان در پاسخ به این موضوع می‌گوید: بُعد عرفانی زندگی امام نه‌تنها در ساحت فردی، بلکه در تمام وجوه حیات سیاسی و اجتماعی او سایه انداخته است. این جنبه عرفانی، نقشی بنیادین در شکل‌گیری انقلاب اسلامی و حتی مدیریت بحران‌های دوران جنگ ایفا کرده است. عرفان در اندیشه و سلوک امام، یک عنصر زینتی یا فرعی نیست؛ بلکه ستون فقرات نگاه و تصمیم‌گیری‌های او است. این نگاه در عبور دادن جامعه ایران از بحران ها بسیار موثر بوده و شاید اگر رهبر انقلاب ایران عارف نبود، کشور از خیلی از خطرات عبور نمی‌کرد. برخلاف سیاستمداران که اندیشه‌شان می‌تواند در مواجهه با بن‌بست‌ها متوقف شود، ذهن و نگاه یک عارف همواره در جستجوی راه‌حل است. می‌گویند: اندیشه عارف هیچ‌گاه متوقف نمی‌شود، چون از سرچشمه‌ای الهی تغذیه می‌شود؛ اما سیاستمدار، وابسته به معادلات قدرت است و وقتی این معادلات به هم می‌خورد، او نیز زمین‌گیر می‌شود.
چالش پانویس‌ها؛ مستند اما بدون مزاحمت
یکی از سخت‌ترین چالش‌های نویسنده، برخورد بود با موضوع پانویس‌ها و ارجاعات دقیق در متن بود. اما حکیمیان این شیوه را برای خواننده عام مخرب می‌دانست و می‌گوید: وقتی کتابم برای مشاوره به موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره) رفت، یکی از کارشناسان نبود ارجاعات و پانویس های فراوان در کتاب را ضعف بزرگی عنوان کرد و به من تاکید کرد بهتر است منبع و ارجاعات در متن کتاب اضافه شود و پانویس آورده شود. گفتم قرار بود کتابی بنویسم که برای مخاطب عام جذاب باشد. اگر بنا باشد که من ارجاعات و پانویس بیاورم، هم به صفحات کتاب اضافه می شد و هم خواننده را در مراجعه به پانویس ها آزار می داد. ضمن اینکه سطر به سطر کتاب دارای ارجاع است. منابع زیادی هم برای نوشتن داشتم که در پایان کتاب تنها به خلاصه آنها بسنده کردم. سعی کردم تا حد زیادی در داخل متن کتاب به منابع و توضیح شخصیت ها بپردازم. خودم از این نوع ارجاعات و پانویس ها بیزارم چون معتقدم انسان از متن کتاب جدا می شود.
نگاه از پایین؛ ماه‌بی‌بی و روح‌الله، روایت یک ملت از زبان مردم
به عقیده بسیاری از پژوهشگران و نویسندگان حوزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، یکی از ویژگی‌های ادبیات انقلاب و دفاع مقدس، آرمانگرا بودن آن است. از طرفی، امام همواره در سخنان شان بر این تاکید داشتند که انقلاب ایران، یک انقلاب مردمی و برخواسته از دل جامعه است. یکی از ویژگی هایی کتاب «روح الله» داشتن مخاطب جوان و روایتی مستند فارغ از دغدغه های پژوهشی است. او در مورد نحوه نمایش مردمی بودن انقلاب در کتاب می گوید: در این اثر تنها چند شخصیت تخیلی حضور دارند که آنها را به عنوان نماد اقشار مختلف وارد کتاب کرده ام. درست است که در تاریخ مستند نامی از آنها نیست اما این شخصیت های تخیلی نماینده بخشی از مردم هستند. یکی از این شخصیت‌ها، زنی به نام ماه بی‌بی، در فصل مرتبط با ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ با عنوان «پیراهن مشکی‌ها» است. در این فصل، قیام ۱۵ خرداد از دید بیوه‌زن جوانی به نام ماه بی‌بی روایت می‌شود. ما معرفی امام به‌عنوان رهبر مخالفان رژیم را از زاویه دید این زن می‌بینیم. او زنی از طبقه پایین جامعه است که روز ۱۵ خرداد، بی‌اطلاع از همه جریانات سیاسی، دنبال کار می رود و ناخواسته در جریان اعتراضات و راهپیمایی قرار می گیرد و با تظاهرکنندگان تا دانشگاه تهران و کاخ مرمر و ... همراه می شود. از صبح تا نزدیک غروب که ماه بی‌بی به خانه برمی‌گردد، مانند چند سال بر او گذشته است و نگاه او به جامعه و همه‌چیز عوض می شود. در واقع قهرمان فصل «پیراهن مشکی‌ها»، یک زن کاملا عامی به نام ماه بی‌بی است.
حکیمیان ادامه می دهد: قبل از چاپ، چند کارشناس این کتاب را خواندند و عقیده داشتند که این فصل باید از کتاب حذف شود، چون ربطی به امام ندارد. ما به فعالیت‌های سیاسی امام در ارتباط با ۱۵ خرداد در قسمت‌های دیگر کتاب پرداخته بودیم. ولی من اصرار داشتم که این حتما باید در کتاب باشد، چون شخصیت ماه بی‌بی، فرزند یتیمی به اسم احمدعلی دارد که بعدها در ادامه کتاب با او کار داریم. احمدعلی در زمان جنگ شهید می‌شود. این فصل را بر خلاف عقیده دیگران حذف نکردم، به این دلیل که معتقد بودم این زن قهرمان من است. در سیر کتاب، بعد از انقلاب، با او و پسرش کار داشتم و اصلا پایان داستان ما با این شخصیت ماه بی‌بی است. یعنی زمانی که در خرداد سال ۱۳۶۸ مردم برای تشییع پیکر امام خمینی (ره) آمدند، دوباره داستان از زاویه دید ماه بی‌بی در بهشت زهرا روایت و به پایان می‌رسد.
مردمی که بیشترین هزینه را دادند اما بدون نماینده اند!
نویسنده کتاب «روح الله» تصریح می کند: استدلال من این بود که انقلاب را اینها به ثمر رساندند. واژه‌های مستضعفان، محرومان، پابرهنگان در ادبیات امام خمینی (ره) بسیار وجود دارد. من یک نفر از همین‌ها را انتخاب و مقداری پررنگ کردم. قبلا هم گفته‌ام که روحانیت سخنگوی خودش را دارد، بازار سخنگوی خودش را دارد، جنبش دانشجویی سخنگوی خودش را دارد، احزاب و گروه‌های سیاسی که در انقلاب نقش داشتند نیز سخنگوهای خودشان را داشتند و دارند که درباره نقش‌شان در انقلاب و جنگ صحبت می‌کنند. ولی این طبقه مردمی و محروم، سخنگو ندارد و اتفاقا بیشترین هزینه را هم اینها داده‌اند. در قضیه ۱۵ خرداد، وقتی آمار را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که شاید ۹۰ درصد کسانی که در این روز در تهران کشته می‌شوند، مردم طبقه پایین جامعه هستند. یا در زمان جنگ، ما بیشترین شهید را از طبقات محروم جامعه داشتیم. بیشترین هزینه انقلاب و جنگ را طبقه پایین جامعه داده‌اند و به همین دلیل، معتقد بودم که این شخصیت به‌عنوان نماینده مردمی که بیشترین حمایت را از امام و انقلاب کرده‌اند و بیشترین هزینه را در زمان جنگ و دوران بعد از جنگ در تحریم‌ها و فشارها داده‌اند و کمترین توقعات را داشته و همچنان هم کمترین توقعات را دارند، نباید حذف شود و حتما باید در روایت من حضور داشته باشد.
جملات طلایی اما؛ کلیدهای دراماتیک در بازکردن قفل بحران ها
تک‌جمله‌های امام خمینی (ره)، خیلی در شخصیت ایشان بروز دارد و برجسته است. مثل «خرمشهر باید آزاد شود»، «حصر آبادان باید شکسته شود»، «من دولت تعیین می‌کنم»، «من تو دهن این دولت می‌زنم». این جملات نمایانگر شخصیت چند بُعدی امام(ره) است. حکیمیان دراین باره می گوید: امام جملات طلایی زیادی دارد که در بحرانی ترین زمان ها بن بست ها را شکسته است. مثلا در زمینه حصر آبادان در کتاب از قول امام آورده ام که «حصر آبادان باید شکسته شود». امام، این جمله را بدون توجه به همه کمبودها و کاستی‌ها و آن‌هم در شرایطی که تنها نزدیک به ۲۰ ماه از پیروزی انقلاب گذشته و هنوز اختلافات داخلی بین نیروهای نظامی مثل ارتش و سپاه در اوج خودش قرار داشت و دولت هم همراهی نمی‌کرد، بیان کردند. ایشان جمله «حصر آبادان باید شکسته شود» به مثابه یک فریضه و یک واجب شرعی قرار می‌دهند و به همه نیروهای نظامی می‌گویند که در این شرایط باید همه اختلافات را کنار بگذارید. یا در قضیه پاوه، امام می‌گوید که ۲۴ ساعت مهلت می‌دهم تا همه نیروها، از هر نقطه‌ای که هستند و با تمام توان به کردستان بروند و قضیه پاوه را حل کنند، در غیر اینصورت همه شما باید پاسخگو باشید. و می‌بینیم که قضیه کردستان که بیش از یک سال مسائل مملکت را تحت‌الشعاع خود قرار داده بود، با این حکم و قاطعیت امام، حل می‌شود و همه نیروها به پاوه می‌روند و نیروهای ضدانقلاب را شکست می‌دهند. این مسائل را با شخصیت امام می‌توان تحلیل کرد.
امام و کتاب‌دوستی؛ وجهی کمتر دیده‌شده
نویسنده ضمن اذعان به کم‌پرداختن به علاقه امام به کتاب در اثر خود، می گوید: می پذیرم که در کتاب، به وجه کتاب‌خوانی امام کمتر پرداخته‌ام. در حالی‌که خودم از دیدن اینکه امام کتاب هایی را خوانده بودند که برای روحانیت می توانست خط قرمز باشد، به وجد آمدم.
او در پاسخ به اینکه کدام فصل‌ها برای معرفی در کتابخانه‌ها مناسب هستند، تصریح می کند قسمت پایانی کتاب که با روایت تشییع جنازه امام از نگاه ماه‌بی‌بی به پایان می‌رسد، برایم بسیار تأثیرگذار است. همچنین فصل «پیراهن‌مشکی‌ها» با فضایی داستانی و شخصیتی مثل احمدعلی، برای نوجوانان هم جذاب خواهد بود. ماه‌بی‌بی فقط یک شخصیت فرعی نیست؛ پیوند امام و مردم را نمایندگی می‌کند؛ پیوندی که نه بر پایه قدرت، بلکه بر اساس رفاقت، خاطره و زیست مشترک شکل گرفته است. از این منظر، انتخاب این فصل برای معرفی در کتابخانه‌ها، می‌تواند نگاهی متفاوت به شخصیت امام ارائه دهد؛ نگاهی انسانی، ملموس و فرهنگی.
*روابط عمومی نهاد کتابخانه های عمومی کشور
