جهت اول این است که هیچ شاعری این حجم از اشعارش درباره اخلاق نیست. حتی سعدی، ناصرخسرو قبادیانی، سنائی غزنوی که اخلاقی‌سُرایان ادب فارسی هستند، حجم اشعار اخلاقی‌شان به حجم اشعار اخلاقی باقیمانده از پروین اعتصامی نمی‌رسد. می‌دانیم که سه شاعر نامبرده به اخلاقی سرایی معروف و شناخته شده هستند، و حجم چشمگیری از اشعارشان درباره اخلاق است و اهمیت اخلاق در اشعار آنها به خود و دیگران به خوبی مشاهده می‌شود.

 

به طور ساده‌تر می‌توان گفت اکثر قریب به اتفاق آنچه از آثار پروین اعتصامی باقی مانده است در باب اخلاق است. به ندرت شعری در قالب قصیده، مثنوی یا قطعات پراکنده از پروین اعتصامی می‌توان یافت که درباره مظالم و درون‌مایه‌های اخلاقی نباشد. 

 

 وجه دوم، دفاع پروین اعتصامی از محرومان جامعه است. از ضعیفان جامعه و از کسانی که به هر جهت تحت ستم واقع شده‌اند و بر آنان بیدار رفته است. بیدادهایی که از ناحیه قدرت‌های سیاسی، قدرتمندان فرهنگی، و بعضی هم از جانب قدرتمندان مالی و اقتصادی بر آنها اعمال شده است.

 

در کل ادبیات فارسی هیچ شاعری به اندازه پروین اعتصامی نسبت به ضعیفان جامعه، محروم‌ماندگان جامعه، عقب‌افتادگان جامعه دلسوزی و شفقت نشان نداده است. پروین اعتصامی از جنبه ایدئولوژیک به ضعیفان جامعه نگاه نکرده است. شاعران مارکسیست یا سوسیالیست داریم که از جنبه‌های ایدئولوژیک خود به محرومان توجه کرده‌اند. بیشتر سخن آنها این است که اگر شما به این ایدئولوژی‌ها بپیوندید این همه زیر ظلم واقع نخواهید بود. در واقع نوعی دعوت به پذیرفتن ایدئولوژی هم بود.

 

مخصوصا بعد از مشروطه به بعد که برخی از شاعران، شاعران اجتماعی‌سرای ما هستند دم از ستم‌دیدگان و محرومان می‌زدند و بیشتر دعاوی ایدئولوژیک دارند. در اشعار پروین اعتصامی مطلقا اثر هیچ ایدئولوژی دیده نمی‌شود. هرگز بیچارگان، مستمندان، درماندگان را به پیوستن به ایدئولوژی برای رفع مشکلاتشان دعوت نمی‌کند. این جهت دوم هم شاخصیت بزرگی است در میان شاعران ما که برای من خیلی اهمیت دارد. 

 

شاخص سومی وجود دارد که می‌بایست روی آن بسیار تاکید کرد. و آن این است که نقد اجتماعی در پروین اعتصامی بسیار قوی است. جهت سوم با جهت دوم که نشان دادن همدلی و دلسوزی و همدردی با مردمان بود فرق دارد. اینجا نقد جامعه‌ای مطرح است که موجب می‌شود چنین افرادی در چنین جامعه‌ای پدید بیایند. پدیده ناسالم و اجتناب‌ناپذیری که در مقام عمل نمی‌توان از آن پرهیز و دوری کرد.

 

نقد اجتماعی که امروز محل بحث من در این جلسه می‌باشد. نقد اجتماعی که چه کسانی نگذاشتند ما به حقوق خودمان برسیم و نگذاشتند ما از عدالت و شفقت و عشق همنوعان خودمان برخوردار شویم. و ما را به مناسبات اجتماعی کشاندند که نه عادلانه، نه مشفقانه و نه عاشقانه است. هیچکدام از اینها نیست. این سه ویژگی بسیار مهم و ارزشمند پروین اعتصامی است که او را بی‌همتا می‌کند. کسی در سطح و پهلویی که او  ایستاده است، نایستاده است.