در اینجا سند با ارزشی را از سال 1312 ق تقدیم خوانندگان عزیز می کنم که از نظر تاریخ زمینداری در ایران جالب است. 

بر اساس این سند، ناصر الدین شاه، روستایی به نام هرچگان را در منطقه فریدن به دو تن از روحانیون اصفهان، حاج آقا نورالله (اصفهانی) و محمد حسن نایب الصدر واگذار کرده است.

این قریه، از خالصه جات بوده و ناصر الدین شاه در این فرمان می گوید که این اقدام را برای «ترویج امر زراعت و فلاحت» انجام داده است.  طبعا مقصود این است که وجود این قریه های خالصه جات اگر دست دولت بماند، درآمدی نخواهد داشت، و بهتر است آنها را به صورت اربابی و ملکیت درآورد تا ارباب و مالکان با به کارگیری کشاورزان روی آن زراعت کرده و درآمدی نیز که اینجا تعبیر «بالمناصفه» برای تقسیم منافع آن بکار رفته، نصیب دولت شود. معلوم است که همان وقت هم روشن بوده است که دولت تاجر خوبی نیست

و اما نکته دیگر واگذاری آن به دو روحانی شهر اصفهان بوده که یکی از آنها حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی است، کسی که سالها بعد، در مشروطه، مشروطه خواه شد و با ظل السلطان درگیر بود. خانواده نجفی، از زمینداران معروف اصفهان بوده و هستند. به هر روی، خالصه جاتی که سلاطین قاجار آنها را ملکی و اربابی کردند، همچنان در اختیار این افراد بود تا در جریان اصلاحات ارضی تقسیم شد.

نکته دیگر، تأکید ناصر الدین شاه بر این است که نباید ظل السلطان، فرزند قدرتمندش در این باره مداخله کرده و مانع شود. همه منابع، متذکر می شوند که ظل السلطان برای خود دستگاه مستقلی داشت و جنوب ایران شامل اصفهان و فارس، برای سالها ملک طلق او بود. شاید شاه با این مداخلات می خواست قدرت و سلطنت خود را به رخ او بکشد و حتی خودش برخی از روحانیون  را تحریک می کرد تا در مقابل او بایستند تا احساس نکند فعال ما یشاء است.

این نکته هم جالب است که گفته است حق ندارند زمین را به تبعه خارجه بفروشند.

 

سند مورد بحث به شماره 10347 در بخش اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. 

 

بسم الله تعالی شأنه العزیز

محل خاتم مبارک مغفور جنت مکان خلد آشیان ناصرالدین شاه قاجار

 

چون آبادی مملکت و ترویج امر زراعت و فلاحت مشهود خاطر مرحمت باهر اعلیحضرت همایونی است، هر کس از املاک خالصه را به اربابی و ملکیت استدعا نمایند، مرحمت می شود. از جمله قریه هرچگان خالصه واقعه در فریدن اصفهان را [که] به موجب این فرمان همایون از هذه السنه مسعوده یونت ئیل و مابعده بالمناصفه به اربابی و ملکیت جناب مستطاب شریعتمآب حاجی آقا نورالله مجتهد، و جناب مستطاب محمدحسن نایب الصدر مرحمت و واگذار فرمودیم که مالیات آنجا را همه ساله از قرار تشخیص دفترخانه مبارکه بپردازند، و ملک اربابی خودشان دانسته، غیر از فروش به تبعه خارجه به نحو تصرفات مالکانه در آنجا بخواهند مختار و مجاز باشند.

مقر آن که فرزند ارجمند کامکار والاتبار ظل السلطان حفظه الله تعالی قدغن نمایند قریه مزبور را به تصرف مشار الیهما بدهند و از مدلول این فرمان جهان مطاع تخلف و انحراف نورزند. المقرر معتمد السلطان مستوفیان عظام شرح فرمان همایون را ثبت و ضبط نموده و در [عهده] شناسند. شهر رمضان المبارک 1312