خبرگزاری مهر؛ گروه استانها - مهدی بخشی سورکی: همزمان با بازداشت امام خمینی (ره) توسط عوامل ساواک در سحرگاه پانزدهم خرداد ۱۳۴۲، موجی از خشم و اعتراض سراسر کشور را فرا گرفت.
در پی انتشار خبر این اقدام، بازار تهران تعطیل شد و مردم در پایتخت و دیگر شهرهای کشور با حضور گسترده در خیابان‌ها اعتراض خود را نسبت به بازداشت رهبر نهضت اسلامی نشان دادند.
در این میان، مردم قم که نخستین گروه از شهروندان مطلع از این واقعه بودند، با حضور در منزل امام خمینی (ره) و همراهی آیت‌الله سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد امام، به سوی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) حرکت کردند.
علل اصلی شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد / بازداشت امام خمینی (ره) و هتک حرمت مرجعیت
رژیم پهلوی با یورش به منزل امام خمینی (ره)، وی را به دلیل سخنرانی‌های انتقادی علیه سیاست‌های شاه و حمایت از اسرائیل، بازداشت کرد و این اقدام، توهینی آشکار به مرجعیت شیعه و جریحه‌دار کردن احساسات مذهبی مردم بود. مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی
در مهر ۱۳۴۱، موجب نگرانی علما و مردم شد. امام خمینی (ره) با صدور بیانیه‌هایی، این لایحه را مغایر با اصول اسلامی دانست و مردم را به اعتراض فراخواند.
در فروردین ۱۳۴۲، مأموران رژیم پهلوی با حمله به مدرسه فیضیه قم، طلاب را مورد ضرب و جرح قرار دادند و این حادثه، خشم عمومی را برانگیخت و زمینه‌ساز اعتراضات گسترده‌تر شد.
اجرای برنامه‌های انقلاب سفید، از جمله اصلاحات ارضی و اعطای امتیازات به مستشاران آمریکایی، باعث افزایش نارضایتی مردم شد و امام خمینی (ره) این برنامه‌ها را وابسته به سیاست‌های استعماری دانست و مردم را به مقابله با آن‌ها فراخواند.
علمای برجسته حوزه علمیه قم از جمله آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی، با صدور بیانیه‌ای، بازداشت امام را «اقدامی ناپسند و ظالمانه» خواندند و نسبت به آن اعتراض کردند.
شعار «یا مرگ یا خمینی» در حرم طنین‌انداز شد
پس از تجمع مردم و روحانیون در صحن مطهر حضرت معصومه (س)، آیت‌الله سید مصطفی خمینی طی سخنانی کوتاه، به شرح جزئیات بازداشت امام پرداخت که این سخنرانی، جرقه‌ای برای شکل‌گیری موجی از شعارهای انقلابی از جمله «یا مرگ یا خمینی» شد که خیلی زود در سراسر قم طنین‌انداز شد.
با بالا گرفتن اعتراضات، مردم به خیابان‌ها آمدند و درگیری شدیدی میان نیروهای امنیتی رژیم پهلوی و مردم معترض شکل گرفت که به شهادت جمعی از شهروندان و مجروح شدن شمار دیگری منجر شد.
روایتی از یک شاهد عینی: ما را به قتلگاه هدایت کردند
مرحوم حجت‌الاسلام عبدالحسین چهل اخترانی، از مبارزان و شاهدان عینی واقعه ۱۵ خرداد قم، درباره آن روز تاریخی می‌گوید: پس از شنیدن خبر بازداشت امام، همراه با هیأتی‌ها و با سردادن شعار یا مرگ یا خمینی به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت کردیم و در صحن، حاج آقا مصطفی سخنرانی کوتاهی کرد و پس از آن جمعی از مردم به سمت مسجد اعظم روانه شدند و در همین حین متوجه شدیم مأموران ساواک در حال هدایت جمعیت به سوی چهارراه غفاری هستند؛ جایی که نیروهای کماندو در انتظار ما بودند.
وی در ادامه می‌افزاید: درگیری آغاز شد و کماندوها به روی مردم آتش گشودند، من و ابراهیم فخار در کنار یکدیگر بودیم و برای نجات جان‌مان به سمت کوچه آبشار گریختیم؛ اما گلوله‌ای به ابراهیم اصابت کرد و او به شهادت رسید و حتی نتوانستم پیکرش را از صحنه خارج کنم. ابراهیم فخار نخستین شهید قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شد.
چهل اخترانی همچنین از تجمع شماری از مردم در قبرستان نو خبر می‌دهد و می‌گوید: گمان می‌کردیم آنجا پناهگاهی امن باشد، اما هواپیماها با شکستن دیوار صوتی بر فراز شهر، رعبی سنگین در میان مردم افکندند؛ با این حال، این فشارها مانع ادامه اعتراضات مردم نشد.
گسترش قیام از قم به سراسر کشور
دامنه قیام قم به سرعت به دیگر شهرهای ایران از جمله تهران، مشهد، تبریز، شیراز، ورامین و اصفهان گسترش یافت و اعتراضات مردمی تا ۱۸ خرداد ادامه پیدا کرد.
در نهایت، حکومت پهلوی با سرکوب خشونت‌بار این قیام، آن را به‌صورت ظاهری مهار کرد، اما بذر یک خیزش عظیم در دل جامعه ایران کاشته شد.
قیام ۱۵ خرداد را می‌توان یکی از مهم‌ترین نمودهای پیوند مرجعیت و مردم دانست؛ واقعه‌ای که نه تنها چهره واقعی رژیم پهلوی را برای ملت ایران آشکار کرد، بلکه آگاهی سیاسی و اجتماعی جامعه را نیز ارتقا داد. این قیام با تضعیف مشروعیت و پایه‌های حکومت شاهنشاهی، مسیر نهضت اسلامی را هموار ساخت و به عنوان نقطه آغازی برای انقلاب بزرگ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شناخته می‌شود.
امام خمینی (ره) از قیام پانزده خرداد با عنوان «یوم‌الله» یاد کرد و آن را نه حرکتی صرفاً ملی، بلکه قیامی اسلامی و قرآنی دانست که بر پایه روحیه شهادت‌طلبی مردم شکل گرفت.
ایشان این قیام را نقطه آغاز فروپاشی قدرت پوشالی رژیم شاه و عامل بیداری ملت ایران و امت اسلامی خواندند.
به تعبیر رهبر کبیر انقلاب، پانزدهم خرداد اسطوره قدرت ستم شاهی را درهم شکست و با خون شهدا، راهی روشن را پیش روی نسل‌های آینده گشود؛ راهی که نهایتاً به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید.
