سرویس جهان مشرق - سفر سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، به مصر در هفته گذشته، فضای مثبتی را در مورد بازگشت روابط مصر و ایران به حالت عادی ایجاد کرد و پیام‌های متعددی را برای تعدادی از طرف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ارسال کرد.
این سفر با فضایی مثبت در مناطق محبوب مرکز شهر قاهره همراه بود که تا حدودی یادآور فضایی بود که برای امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، در سفر ماه گذشته‌اش به قاهره ترتیب داده شده بود.
وزیر ایران از مسجد الحسین و مناطق اطراف آن بازدید کرد و در رستوران و کافه نجیب محفوظ (نویسنده مشهور مصری) در منطقه موسکی، واقع در مسیر گردشگری "بناهای خاندان پیامبر"، شام خورد. سه وزیر امور خارجه سابق مصر که با دقت انتخاب شده بودند، به او پیوستند: عمرو موسی، به دلیل روابط خوبش با عربستان سعودی؛ سفیر نبیل فهمی، یکی از طولانی‌ترین سفرای مصر در واشنگتن در آغاز قرن؛ و محمد العرابی.
آینده روابط مصر و ایران
همه اینها گمانه‌زنی‌های زیادی را در مورد احتمال احیای روابط مصر و ایران به سطح عادی‌سازی و تبادل سفیر برانگیخته است.
یک سیاستمدار ارشد مصری که با تماس‌های بین مصر و ایران آشناست و نخواست نامش فاش شود، به روزنامه "العربی الجدید" گفت که مصر، قبل از ایران، واقعاً در مورد احیای کامل روابط، با بازگشت سفیر مصر به تهران و پذیرش سفیر ایران در قاهره، جدی است.
با این حال، او افزود که فشارهایی از سوی ایالات متحده بر دولت مصر اعمال می‌شود تا از این گام بسیار مهم جلوگیری شود.
او خاطر نشان کرد: گاهی اوقات موانع اعلام نشده‌ای ایجاد می‌شود. به عنوان مثال، تهدیدهایی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه اگر مصر به عادی‌سازی روابط با ایران ادامه دهد، یک معامله تسلیحاتی متوقف خواهد شد یا اینکه مراحل دریافت یک وام خاص متوقف خواهد شد.»
وی به نیاز مصر به چنین کمک‌ها و وام‌هایی با توجه به بحرانی که سال‌هاست تجربه می‌کند، اشاره کرد.
اظهارات این سیاستمدار مصری، تکرار سخنان عراقچی است که هفته گذشته در کنفرانس مطبوعاتی با همتای مصری خود، بدر عبدالعاطی، اظهاراتی مبهم بیان کرد.
عراقچی پیش از اشاره به وجود برخی موانع که به گفته او در هفته‌های آینده برطرف خواهند شد، تأیید کرد که مسیر روابط مصر و ایران اکنون بازتر و شفاف‌تر از همیشه است.
او در پاسخ به سیاستمدار مصری که با "العربی الجدید" گفتگو کرده بود، گفت: رهبری فعلی مصر متوجه است که احیای روابط کامل با ایران در مرحله فعلی ضروری است و همین امر آن را به سمت یافتن راه‌حل‌های جدی برای غلبه بر موانع پیش رویش سوق می‌دهد.
او ادامه داد: شاید قاهره در تمایل واقعی ایران برای از سرگیری روابط با مصر و تمایل تهران برای اعطای امتیازاتی به قاهره در ازای این اقدام، فرصتی یافته است تا خود را به عنوان یک میانجی مؤثر در بحران هسته‌ای ایران به دولت آمریکا معرفی کند، آن هم در زمانی که دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، به دنبال دستیابی سریع به یک دستاورد در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای است، چرا که تاکنون نتوانسته جنگ در نوار غزه و همچنین جنگ روسیه و اوکراین را متوقف کند.
او افزود: از این منظر، قاهره در تلاش است تا بدون عبور از خط قرمز آمریکا در این زمینه، برای بازگشت به روابط خود با تهران مذاکره کند و از واکنش‌های تند کشورهای خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، جلوگیری کند.
موانعی برای گسترش روابط تهران - قاهره وجود ندارد
از سوی دیگر، یک دیپلمات فعلی مصری گفت: در عمل، دیگر هیچ مانع یا مانعی برای نزدیکی مصر با ایران وجود ندارد، چه مربوط به نگرانی‌های ایدئولوژیک مرتبط با گسترش تشیع باشد و چه نگرانی‌های امنیتی مرتبط با حمایت تهران از احزاب متخاصم با دولت مصر، مانند اخوان المسلمین.
او تأکید کرد که دولت مصر بر این نگرانی‌ها غلبه کرده و برخلاف دوره‌های گذشته، از جدیت تعهدات ایران در این مورد اطمینان دارد. این بدان معناست که به محض عبور سایر طرف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از خطوط قرمز، احیای روابط اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
احمد الطیب، شیخ الازهر، ریاست یک کمیته علمی به ریاست مشاور سابقش، حسن الشافعی، را بر عهده دارد که خواستار نزدیکی مصر و ایران است. این بخشی از یک کمپین گسترده‌تر با عنوان "گفتگوی اسلامی- اسلامی" است که هدف آن از بین بردن تمام رسوبات مذهبی ناشی از گروه‌های سلفی یا نئواسلامی است که قصد تکفیر شیعیان و حذف حضور ایران در جهان عرب را دارند.
این کمیته علمی به دنبال ارتقای اقتدار اسلامی بر سایر مکاتب فقهی و ترویج وحدت مسلمانان، محدود کردن درگیری بین کشورهای عربی و اسلامی و متحد کردن مواضع علیه دشمنانی است که به سرزمین‌های عربی و اسلامی حمله می‌کنند.
کار این کمیته از حمایت سیاسی ریاست جمهوری و به طور غیرمعمول از سوی نهاد امنیتی که دهه‌هاست روابط سیاسی با ایران را مدیریت می‌کند، برخوردار است. این امر باعث شده است که الازهر علناً خواستار نزدیکی با ایران شود. در همین حال، سرویس‌های امنیتی شروع به کاهش نگرانی‌های خود در مورد حضور ایران در مصر کرده‌اند.
به گفته این دیپلمات مصری که با "العربی الجدید" مصاحبه کرد، جنبه ناگفته روابط بین مصر و ایران "بسیار بزرگتر از جنبه آشکار آن" است.
او فاش کرد که "در طول یک سال و نیم گذشته، همکاری مصر و ایران به سطوح بی‌سابقه‌ای، به ویژه از نظر هماهنگی امنیتی و اطلاعاتی، افزایش یافته و جلسات مرتبط با امنیت چند برابر شده است." وی افزود: پیشرفت‌های قابل توجه ارتش سودان علیه نیروهای پشتیبانی سریع، نتیجه هماهنگی بین قاهره و تهران بود.
او همچنین فاش کرد که قاهره پیام‌های روشنی به طرف‌های منطقه ارسال کرده است مبنی بر اینکه با هرگونه اقدام نظامی علیه ایران در دوره آینده مخالف است. او توضیح داد که پیام‌های مصر ناشی از ترس از تغییر موازنه قدرت در منطقه به نفع "اسرائیل" در صورت وقوع چنین اقدامی و همچنین افزایش سطح تنش و تشدید اوضاع در منطقه به سطوحی است که هیچ طرفی قادر به کنترل پیامدهای آن نخواهد بود.
او تأکید کرد که تحت هیچ شرایطی به نفع مصر نیست که در حال حاضر به ایران حمله کند. منابعی در فدراسیون اتاق‌های گردشگری مصر گفتند که استقبال گسترده‌ای از بازگشت روابط کامل سیاسی با ایران وجود دارد و تأیید کردند که رهبران فدراسیون به سرویس‌های امنیتی گفته‌اند که بازگشت روابط عادی بین دو کشور می‌تواند فعالیت‌های گردشگری را که سالانه حدود ۵ میلیون گردشگر تخمین زده می‌شود، جذب کند. این گردشگران مایل به بازدید از مسیر "اهل بیت" هستند که از منطقه مسجد الازهر تا خیابان‌ها و مساجد الحسین، سیده زینب و سیده نفیسه و همچنین چندین زیارتگاه در مرکز قاهره فاطمی امتداد دارد.
پیام‌هایی به طرف‌های دیگر
از سوی دیگر، عمر هاشم ربیعی، معاون رئیس مرکز مطالعات سیاسی و استراتژیک در مرکز الاهرام، به العربی الجدید گفت که تلاش‌های سیاسی، جلسات و سفرهای دیپلماتیک اخیر با هدف تأیید تمایل ایران به مصر برای انتقال پیامی به کشورهای عربی خلیج فارس مبنی بر تعهد به بی‌طرف ماندن در صورت وقوع جنگ بین تهران و تل‌آویو انجام شده است. او همچنین بر لزوم عدم همکاری کشورهای خلیج فارس با ایران در این جنگ تأکید کرد.
ربیعی تأکید کرد که این تلاش‌ها در چارچوب تلاش‌های مصر برای جلوگیری از کشیده شدن منطقه به یک جنگ فراگیر صورت می‌گیرد و این رویارویی باید در محدوده قابل قبولی باقی بماند.
او اظهار داشت که مصر احتمالاً نقش برجسته‌ای در میانجیگری بین تهران از یک سو و واشنگتن و تل‌آویو از سوی دیگر ایفا خواهد کرد، زیرا مصر و امنیت ملی آن از جمله کشورهایی خواهند بود که از نظر سیاسی، اقتصادی و استراتژیک بیشترین تأثیر را از این رویارویی خواهند پذیرفت. او خاطرنشان کرد که مصر به ویژه با توجه به وضعیت پیچیده اقتصادی که مصر تجربه می‌کند، منافع استراتژیکی در جلوگیری از فرو رفتن منطقه در جنگ دارد.
او همچنین به تأثیر وقایع باب المندب بر مصر و احتمال بسته شدن تنگه هرمز اشاره کرد. اینها همه عواملی هستند که تصمیم‌گیرندگان مصری را تحت فشار قرار می‌دهند تا نقشی مهم و جدی در جلوگیری از این جنگ ایفا کنند.
او همچنین بر احتمال آسیب دیدن کشورهای خلیج فارس از هرگونه جنگی بین اسرائیل و تهران تأکید کرد که در را به روی آبشاری از خشونت و موجی از انتقام باز می‌کند. او تأکید کرد که این چیزی است که مصر مشتاق اجتناب از آن خواهد بود.
نجاح الریس، استاد روابط بین‌الملل و رئیس دانشکده سیاست و اقتصاد دانشگاه بنی سویف، این احتمال را که تلاش‌ها، جلسات و بازدیدهای اخیر، هرگونه تهدیدی را برای کشورهای خلیج فارس مبنی بر احتمال تلافی تهران در صورت درگیری با اسرائیل به همراه داشته باشد، رد کرد.
او خاطرنشان کرد که این درخواست برای قاهره غیرقابل قبول است و آن را حمله به امنیت و حاکمیت کشورهای خلیج فارس و حق آنها برای اتخاذ هرگونه تصمیمی که به نفع منافع و امنیت ملی آنها باشد، می‌داند.
او خاطرنشان کرد که تهران از طریق سفر وزیر امور خارجه خود به کشورهای عربی، به دنبال ایجاد دیواری منطقه‌ای در برابر جنگ فراگیر در منطقه یا رویارویی آشکار بین تهران و تل‌آویو است. این چیزی است که همه از آن استقبال می‌کنند، با توجه به اینکه در صورت وقوع چنین جنگی، همه کشورهای منطقه و جهان به شدت تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.
پزشکیان و السیسی در کازان برای توسعه روابط به توافق رسیدند
عبدالفتاح سیسی، رئیس جمهور مصر، در حاشیه اجلاس بریکس در کازان روسیه، در یک نشست دوجانبه با مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، دیدار کرد.
سخنگوی رسمی ریاست جمهوری مصر اظهار داشت که دو رئیس جمهور بر اهمیت تلاش‌های مشترک برای بررسی چشم‌اندازهای توسعه روابط دوجانبه توافق کردند. آنها همچنین در مورد تحولات منطقه تبادل نظر کردند. طبق بیانیه مصر، سیسی بر اهمیت کاهش تنش‌های منطقه‌ای و اجتناب از تشدید غیرقابل پیش‌بینی که می‌تواند کل منطقه را به سمت رویارویی‌های خطرناک با پیامدهای منفی برای امنیت و ثبات منطقه‌ای سوق دهد، تأکید کرد.
سخنگوی رسمی دولت مصر افزود که سیسی تلاش‌ها و تماس‌های فشرده مصر برای پیشبرد روند آرامش و دستیابی به آتش‌بس در غزه و لبنان را بررسی کرد و بر لزوم بسیج تلاش‌های بین‌المللی برای ترغیب همه طرف‌ها به مشارکت مثبت در تلاش‌هایی که با هدف بازگرداندن آرامش به منطقه انجام می‌شود، تأکید کرد و در نتیجه امکان حل فاجعه انسانی پیش روی غیرنظامیان در فلسطین و لبنان را فراهم آورد.
فرجام سخن
برآیند جدید از روند روابط ایران و مصر نشان می‌دهد که این احیای تدریجی و محتاطانه، حاصل تغییرات راهبردی در منطقه و نیز فشارها و ملاحظات بین‌المللی است. مصر که در گذشته به دلایل ایدئولوژیک و امنیتی روابط سردی با ایران داشت، اکنون با توجه به بحران‌های اقتصادی و امنیتی، به این نتیجه رسیده که بازگشت به تعامل با ایران می‌تواند منافع ملی‌اش را تقویت کند.
یکی از نکات کلیدی این روند، نقش غیررسمی و غیرعلنی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی، است. اگرچه مصر همچنان تحت فشار آمریکا و برخی متحدان خود در کشورهای خلیج فارس است،
شواهدی وجود دارد که عربستان سعودی در پس‌زمینه، چراغ سبز نسبی به این نزدیکی داده است. این چراغ سبز به‌ویژه به دلیل نگرانی‌های مشترک درباره ثبات منطقه و مقابله با تهدیدات مشترک مثل نفوذ رژیم صهیونیستی و وضعیت ناپایدار غزه و یمن صادر شده است. در واقع، عربستان سعودی ترجیح می‌دهد که همگرایی میان بازیگران اصلی منطقه‌ای به جای رویارویی، به کاهش تنش‌ها و حفظ موازنه قوا کمک کند.
بنابراین، این روابط را باید به عنوان بخشی از یک بازی دیپلماتیک هوشمندانه و چندجانبه فهمید که در آن مصر و ایران به دنبال تامین منافع امنیتی و اقتصادی خود هستند، در حالی که همزمان تلاش می‌کنند تا از واکنش منفی متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی پرهیز کنند.
این روند می‌تواند زمینه‌ساز تحولی مهم در معماری ژئوپلیتیکی خاورمیانه باشد و مسیر دیپلماسی منطقه‌ای را به سمت همکاری‌های گسترده‌تر و کاهش تنش‌ها هدایت کند.
