هوای پاک به گهری کمیاب برای مردم در اغلب شهرهای کشور تبدیل شده است؛ این درحالی است که در سالیان گذشته پدیده آلودگی هوا عموما شامل حال کلان‌شهرها بود و در روزهای سرد سال و در پی بروز پدیده وارونگی هوا ایجاد می‌‌‌شد. اما بررسی‌‌‌ها حاکی از آن است که طی سال‌های اخیر این پدیده شوم، تبدیل به معضلی سراسری در اغلب نقاط کشور شده و دیگر فصل و ماه نمی‌‌‌شناسد. البته منشأ بروز آلودگی هوا در شهرهای مختلف کشور و فصل‌‌‌های مختلف سال متفاوت است؛ اما متاسفانه باید اذعان کرد که مردم در بسیاری از شهرهای کشور به استثنای شهرهای نیمه شمالی در روزهای محدودی از سال از هوای پاک بهره‌‌‌مند هستند.
مشاهدات میدانی شهروندان تهرانی از آلوده شدن هوای تهران در تعطیلات نیمه خرداد ماه حکایت دارد. اگرچه از روزهای ابتدایی خرداد ماه سامانه اطلاع‌‌‌رسانی آلودگی هوا و صدای تهران از دسترس شهروندان خارج شده و روابط عمومی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نیز علت این وضعیت را به‌روزرسانی در سامانه اعلام کرده است؛ اما داده‌‌‌های سامانه پایش کیفی هوای کشور بروز وضعیت بحرانی در هوای پایتخت برای ساعاتی از شامگاه روز چهارشنبه چهاردهم خرداد ماه را تایید می‌کند. در شامگاه این روز برخی گروه‌‌‌ها در شبکه‌‌‌های اجتماعی از صعود شاخص کنترل کیفیت به عدد ۵۰۰ واحد نیز خبر دادند. بر اساس داده‌‌‌های سامانه پایش کیفی هوای کشور در ساعت ۰۰: ۲۱روز چهارشنبه چهاردهم خرداد ماه شاخص کلی آلودگی هوای شهر تهران به ۱۶۸ واحد یعنی مرز خطر برای تمامی گروه‌‌‌ها رسید. افزایش غلظت ذرات PM۱۰ عامل این آلودگی هوا بود. میزان آلودگی در مناطق مختلف شهر تهران متفاوت بود؛ به نحوی که بیشترین میزان آلودگی هوا برای منطقه ۱۹ شهرداری تهران به ثبت رسید. میزان آلودگی در منطقه ۱۹ شهرداری تهران به عدد ۳۴۲ واحد یعنی هشدار برای خروج اضطراری نیز رسید. میزان غلظت ذرات با اندازه ۱۰ میکرون در منطقه ۲۱ شهرداری تهران نیز رکورد ۲۲۱ واحد را ثبت کرد.
بروز پدیده گردوغبار تنها مربوط به تهران نبود؛ در این زمان میزان غلظت ذرات آلاینده در شهر ایذه خوزستان به ۴۴۲ واحد و سرخس در خراسان رضوی نیز به ۲۴۷ واحد و اردکان یزد به ۲۱۲ واحد رسید. منطقه ۶ البرز عدد ۲۹۶ واحد را ثبت کرد؛ غلظت آلاینده PM۱۰ در ایستگاه بیدخون بوشهر به ۲۱۸ واحد رسید. در ایستگاه‌‌‌های ذکر شده میزان غلظت ذرات آلاینده به بیش از ۲۰۰ واحد رسیده و باید هشدار اضطراری برای شهرها صادر می‌‌‌شد.
در شرایط کنونی آلودگی هوا در کشور دارای ۳ منشأ اصلی است که هر یک در برهه‌‌‌ای از زمان بروز پیدا می‌کند. نوع اول آلودگی سنتی هواست که در روزهای سرد سال و عمدتا در کلان‌شهرها مشاهده می‌شود. در این مدل ذرات معلق خارج شده از اگزوز خودروها (PM۲.۵)به دلیل بروز پدیده وارونگی هوا فرصت خارج شدن از لایه‌‌‌های نزدیک به سطح زمین را پیدا نمی‌‌‌کنند و هوا به دلیل افزایش غلظت ذرات آلوده می‌شود.
جنس دوم آلودگی نیز مربوط به کلان‌شهرها شده و از نوع گاز ازن است؛ که در روزهای گرم سال آلودگی ثانویه ازن تبدیل به خطر اصلی تهدیدکننده جان انسان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها می‌شود.
در این میان جنس سوم آلودگی هوا از نوع ذرات گردوغبار PM۱۰ است، که در پی وقوع توفان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گرد و غبار بروز می‌کند. در حالی که در سال‌های گذشته استان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خوزستان، سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی، هرمزگان، یزد، سمنان، اصفهان و خراسان رضوی عمدتا با افزایش ذرات غبار مواجه بوده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند؛ طی سال‌های اخیر این توفان گردوغبار به تهران نیز رسیده است.
از نیمه اردیبهشت امسال، هوای تهران در بسیاری از روزها میزبان جنس سوم آلودگی هوا یعنی ذرات گردوغبار با اندازه PM۱۰ بود. به این ترتیب با افزایش سرمنشأهای بروز آلودگی؛ از تعداد روزهای با احتمال بروز پدیده پاکی در هوای تهران کاسته می‌شود.
کاهش پوشش گیاهی در دشت‌‌‌های اطراف تهران، افت بارش و خشکی خاک و بروز پدیده باد در روزهای گرم سال عامل اصلی بروز جنس سوم آلودگی هواست. البته این نوع آلودگی در شهرهای کویری و جنوبی کشور نیز در روزهای گرم سال به وقوع می‌‌‌پیوندد. در بسیاری از موارد علت بروز این پدیده به‌خصوص در مناطق غرب و جنوب غربی کشور، دشت‌‌‌های بایر در کشورهای همسایه است. اما خشک شدن تالاب‌‌‌ها در مناطق درون مرزی نیز بروز این پدیده در شهرهای مختلف کشور را افزایش داده است.
در اطراف شهر تهران، دشت‌‌‌هایی با پوشش گیاهی ضعیف وجود دارند که هنگام غروب آفتاب و تاریکی شامگاهی به‌‌‌سرعت گرمای خود را از دست می‌دهند. در نتیجه در ساعات پایانی روز، اختلاف فشار میان این مناطق و بافت شهری تهران ایجاد می‌شود. این اتفاق باعث حرکت سریع توده هوای خنک‌‌‌تر و متراکم‌‌‌تر از حاشیه به سمت نواحی گرم‌‌‌تر و کم‌‌‌فشارتر درون شهر می‌شود، به همین دلیل در ساعات پایانی روز و اواخر شب وزش باد شدید و گرد و خاک بیشتری رخ می‌دهد.
به گفته مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران هجوم ریزگردها تحت‌تاثیر بادهای شدید می‌تواند شاخص کنترل کیفیت هوا را به بیش از ۳۰۰ واحد نیز برساند؛ این آلودگی نتیجه افزایش ذرت معلق با اندازه ۱۰ میکرون است؛ با وجود این، این ذرات پس از فروکش باد به سرعت ته‌نشین می‌شود و شاخص کنترل کیفیت هوا بهبود پیدا می‌کند.
