در نگاه نخست به آمار سرانه کتابخانه‌ها به ازای هر یک میلیون نفر، تفاوت‌های قابل‌توجهی میان ایران و برخی کشورهای توسعه‌یافته به چشم می‌خورد. بر‌اساس آخرین برآوردها، در ایالات متحده آمریکا حدود ۵۱ ساختمان کتابخانه (شامل شعب) به ازای هر یک میلیون نفر وجود دارد. در اروپا، این آمار به‌مراتب متنوع‌تر است؛ برای مثال، فرانسه با حدود ۲۳۷ کتابخانه به ازای هر یک میلیون نفر، آلمان با حدود ۶۰ کتابخانه، و ایتالیا با حدود ۱۰۲ کتابخانه، تراکم‌های متفاوتی را نشان می‌دهند. این در حالی است که برخی آمارها این میزان را در کشور ما فارغ از کیفیت ارائه خدمات، ۴۲ کتابخانه به ازای هر یک میلیون نفر اعلام کرده است.
این اختلاف در سرانه کتابخانه و منابع اطلاعاتی، می‌تواند ریشه در عوامل متعددی داشته باشد. یکی از دلایل اصلی، شاید این باور باشد که ساخت و نگهداری کتابخانه‌ها صرفا هزینه‌بر است و عواید آن ناچیز یا ناملموس است. متاسفانه همین دیدگاه کوتاه‌بینانه، اغلب مانع از تخصیص بودجه کافی و سرمایه‌گذاری لازم در این بخش شده است. گذشته از اینکه در بررسی خدمات دولتی و عمومی، نباید صرفا به بازگشت سرمایه در کوتاه‌مدت فکر کرد، تجربه جهانی به‌وضوح نشان داده است که سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی، از جمله کتابخانه‌ها، می‌تواند در درازمدت تاثیرات عمیقی بر کاهش معضلات اجتماعی، افزایش بهره‌وری نیروی کار، و بهبود کیفیت زندگی داشته باشد و در نهایت به کاهش هزینه‌های دولت در حوزه‌های مختلف منجر شود. از این گذشته، باور به اینکه ساخت کتابخانه‌ها از نظر اقتصادی غیرسودمند است، بر‌اساس شواهد و مطالعات علمی، باطل و اشتباه است.
بازگشت سرمایه (Return on Investment - ROI) یک معیار مالی است که میزان سودآوری یا ارزش ایجادشده از یک سرمایه‌گذاری را نشان می‌دهد. در مورد کتابخانه‌ها، ازآنجاکه آنها نهادهای غیرانتفاعی هستند، ROI به معنای سنتی «سود مالی» نیست، بلکه به معنای «ارزش اقتصادی و اجتماعی ایجادشده» در برابر هزینه‌ها معنی می‌شود. به بیان ساده،ROI نشان می‌دهد که به ازای هر واحد پولی که در یک کتابخانه سرمایه‌گذاری می‌شود، چه میزان ارزش برای جامعه بازمی‌گردد.
اندازه‌گیری ROI برای کتابخانه‌ها شامل کمی‌سازی منافع کیفی و ناملموس آنهاست که به شیوه‌های مختلفی صورت می‌گیرد؛ از جمله ارزش‌گذاری خدمات. در این روش، خدماتی که کتابخانه به صورت رایگان ارائه می‌دهد، با هزینه جایگزینی آنها در بازار مقایسه می‌شوند. مثلا، ارزش یک کتاب امانت‌گرفته‌شده برابر با قیمت خرید آن، یا ارزش استفاده از اینترنت رایگان معادل هزینه اشتراک ماهانه اینترنت است.
فاکتور دیگری که در بازگشت سرمایه کتابخانه‌ها در نظر گرفته می‌شود، منافع اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم آن است. این شامل ایجاد شغل مستقیم در کتابخانه، هزینه‌کرد برای خرید کالا و خدمات از مشاغل محلی، افزایش سواد و مهارت‌های نیروی کار که به بهره‌وری اقتصادی منجر می‌شود، و حتی افزایش ارزش املاک در مناطق اطراف کتابخانه است.
مطالعات متعددی در سطح جهان، بازگشت سرمایه بسیار بالایی را برای کتابخانه‌ها گزارش کرده‌اند. بسیاری از بررسی‌های ROI در آمریکا نشان داده‌اند که به ازای هر یک دلار سرمایه‌گذاری در کتابخانه‌های عمومی، بین ۳ تا ۶ دلار (و حتی در برخی موارد بیشتر) ارزش یا منفعت برای جامعه ایجاد می‌شود. این منافع شامل صرفه‌جویی در هزینه‌های شخصی کاربران، حمایت از مشاغل محلی، و بهبود مهارت‌های نیروی کار است.
همچنین یک مطالعه خاص در تگزاس نشان داد که کتابخانه‌های عمومی در سال ۲۰۱۵ حدود ۲.۶۲۸میلیارد دلار به صورت منافع اقتصادی برای جامعه ایجاد کرده‌اند، در حالی که هزینه آنها ۵۶۶میلیون دلار بوده است، که این نسبت به معنای بازگشت سرمایه ۴.۶۴دلار به ازای هر دلار سرمایه‌گذاری است.
مطالعات مشابهی در کانادا و انگلستان انجام گرفته که نتایج قابل‌توجهی را گزارش کرده‌اند. برای مثال، برخی گزارش‌ها در انگلستان به ازای هر یک پوند سرمایه‌گذاری، ۴ تا ۵ پوند بازگشت منافع را تخمین زده‌اند.
این آمار و ارقام به‌وضوح نشان می‌دهند که کتابخانه‌ها نه تنها بار اقتصادی بر دوش جامعه نیستند، بلکه به عنوان موتورهای مولد ارزش اقتصادی عمل می‌کنند و سرمایه‌گذاری در آنها، بازدهی قابل‌توجهی در بلندمدت دارد که می‌تواند به پایداری اقتصادی و رفاه عمومی منجر شود.
جدا از بازگشت سرمایه اقتصادی، کتابخانه‌ها نقش حیاتی و اغلب نادیده‌گرفته‌شده‌ای در کاهش جرم و جنایت و بهبود چشمگیر وضعیت فرهنگی و اجتماعی یک منطقه ایفا می‌کنند. این ایده توسط پژوهشگر و نویسنده، جیمز فولتا، در مقاله خود به شکلی جذاب بیان شده است؛ او کتابخانه‌های عمومی را به مثابه «بتمن» در فضای شهری توصیف می‌کند. بتمن، قهرمانی که بی‌سروصدا و موثر، امنیت را به شهر بازمی‌گرداند.
فولتا با استناد به یافته‌های علمی و مطالعات آکادمیک، توضیح می‌دهد که چگونه کتابخانه‌ها می‌توانند به طور مستقیم و غیرمستقیم بر کاهش جرم‌های فرصت‌طلبانه (جرائمی که بدون برنامه‌ریزی قبلی و با استفاده از فرصت‌ها انجام می‌شوند) تاثیر بگذارند. مطالعه‌ای معتبر در کانزاس سیتی، میسوری (ایالات متحده)، پس از افتتاح شعبه جدید کتابخانه وودنیت، نشان داد که میزان جرائم مانند سرقت، تخریب اموال، زورگیری و کلاهبرداری در شعاع تقریبا سه‌مایلی اطراف کتابخانه به طور قابل‌توجهی کاهش یافته است.
افزایش نظارت اجتماعی: کتابخانه‌ها با جذب مردم از اقشار و گروه‌های سنی مختلف، منجر به افزایش حضور پیاده‌روها و تردد در اطراف خود می‌شوند. این «چشم‌های ناظر» بیشتر در فضای عمومی، به همراه بهبود نورپردازی و نصب دوربین‌های امنیتی در اطراف کتابخانه‌ها، ارزیابی ریسک برای مجرمان را تغییر داده و احتمال ارتکاب جرم را کاهش می‌دهد.
ایجاد فضاهای امن و سازنده: کتابخانه‌ها پناهگاه‌های امنی برای همه، به ویژه کودکان و نوجوانان، فراهم می‌کنند. با حضور افراد در این مکان‌های محافظت‌شده، کمتر در معرض خطرات و بزهکاری‌های خیابانی قرار می‌گیرند. برنامه‌های آموزشی، کارگاه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌ها، زمان جوانان را به شکلی سازنده پر می‌کند و آنها را از ورود به مسیرهای بزهکاری دور نگه می‌دارد.
پیشگیری غیرمستقیم: فولتا استدلال می‌کند که سرمایه‌گذاری در کتابخانه‌ها، به جای صرف هزینه‌های کلان صرفا در استخدام نیروهای پلیس، می‌تواند به عنوان یک استراتژی پیشگیری غیرمستقیم عمل کند. این رویکرد، ضمن بالا بردن سطح امنیت، ریشه‌های جرم (مانند بی‌سوادی، بیکاری و فقدان مهارت) را نیز هدف قرار می‌دهد.
همچنین کتابخانه‌ها با دسترسی آسان به منابع و ایجاد محیطی آرام، به افزایش نرخ مطالعه در کودکان و بزرگسالان کمک می‌کنند. مطالعاتی که فولتا به آنها اشاره می‌کند، ارتباط نزدیک بودن به کتابخانه‌ها با افزایش میزان مطالعه کودکان و بهبود نتایج بازار کار را نشان داده‌اند.
در نهایت، فولتا به این نتیجه می‌رسد که کتابخانه‌ها «حباب‌های امنیتی» هستند که وقتی با دیگر اقدامات امنیتی و توسعه شهری همراه می‌شوند، اثرگذاری‌شان در کاهش جرم و افزایش امنیت چند برابر خواهد شد. این پیام مهمی برای سیاستگذاران و مسوولان محلی است: ساخت و توسعه کتابخانه‌ها نه تنها به افزایش سطح دانش و فرهنگ عمومی کمک می‌کند، بلکه به طور مستقیم بر کاهش جرم و بهبود کیفیت زندگی شهری تاثیرگذار است.
