روابط میان آذربایجان و عراق، در سال‌های اخیر، دستخوش تحولی چشمگیر شده‌ است. ۲ کشور از روابطی سرد و بیشتر نمادین در دهه‌های گذشته، اکنون به همکاری‌های راهبردی در حوزه انرژی، امنیت، دیپلماسی و تجارت رسیده‌اند اما آن‌چه بیش از همه توجه تحلیل‌گران منطقه‌ای را جلب کرده، نقش فزاینده باکو در بازار گاز عراق و تلاش برای جایگزینی ایران در این حوزه حیاتی است.

نیاز عراق به گاز ایران

عراق سال‌هاست با بحران تامین برق و گاز روبه‌رو است. پس از چندین دهه‌ جنگ، تحریم، فساد و سوءمدیریت، زیرساخت‌های انرژی این کشور آسیب‌ جدی دیده‌اند. 

در این میان، ایران به‌عنوان نزدیک‌ترین گزینه جغرافیایی و با خطوط انتقال آماده، به تامین‌کننده اصلی گاز عراق تبدیل شد. این گاز بیشتر برای نیروگاه‌های برق به‌ویژه در مناطق جنوبی و مرکزی عراق استفاده می‌شود.

فشار آمریکا و ورود آذربایجان

مقام‌های عراقی همواره استدلال می‌کنند که گاز ایران جایگزین ندارد اما مقامات آمریکایی به‌ویژه در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، تلاش می‌کنند تا این وابستگی را محدود سازند. 

واشنگتن با لغو معافیت‌های تحریمی برای خرید گاز ایران، عملا عراق را تحت فشار قرار داد تا به دنبال گزینه‌های جایگزین باشد. 

در همین راستا، بغداد ابتدا به واردات گاز مایع (LNG) از کشورهایی مانند قطر و الجزایر فکر کرد اما این گزینه‌ها از نظر مالی و جغرافیایی مقرون به صرفه نبودند.

در این شرایط، آذربایجان با بهره‌گیری از موقعیت ژئواستراتژیک خود، توانایی تولید گاز و شبکه خط‌ لوله گسترده‌ای که از طریق ترکیه به منطقه و اروپا متصل می‌شود، به‌عنوان گزینه‌ای مناسب مطرح شد. 

آذربایجان دارای منابع گاز در دریای خزر است و از طریق دالان گازی جنوبی، گاز خود را به اروپا صادر می‌کند. بخشی از این گاز اکنون می‌تواند به سمت عراق نیز هدایت شود.

پروژه‌های مشترک و ساختار جدید همکاری

«گفت‌وگوی انرژی بغداد» در ماه می ۲۰۲۵ برگزار شد که تمرکز ویژه‌ای بر همکاری با آذربایجان داشت؛ در این نشست، کارگروه‌هایی برای بررسی مسائل حقوقی و فنی، از جمله نحوه انتقال گاز، قیمت‌گذاری، مدت قراردادها و هماهنگی با زیرساخت‌های ترکیه (شبکه بوتاش) تشکیل شد.

هدف اصلی، تامین بین ۵ تا ۷ میلیارد متر مکعب گاز تا سال ۲۰۲۷ است. با این میزان واردات، برآورد شده که آذربایجان بتواند تا ۱۵ درصد برق مصرفی عراق را تامین کند.

در این میان، آذربایجان نیز با نگاه راهبردی وارد میدان شده است. شرکت نفت دولتی این کشور (SOCAR) علاوه بر مذاکرات صادرات گاز، خواهان مشارکت در بازسازی پالایشگاه‌های بیجی و کرکوک شده‌ است. 

در عین حال، این کشور به‌تازگی اعلام کرده است که قصد دارد در اربیل کنسولگری‌ افتتاح کند؛ این اقدام نه تنها برای تسهیل امور کنسولی و تجاری است، بلکه راه را برای همکاری مستقیم با شرکت‌های نفتی اقلیم کردستان باز می‌کند.

نقش ایران؛ بین همکاری و حذف تدریجی

در این رابطه پایگاه تحلیلی میدلیست فروم  می‌نویسد، نقش ایران در این معادلات پیچیده و چندوجهی است؛ از یک‌سو، آذربایجان در حال حاضر از طریق قراردادهای سوآپ، با ایران در انتقال گاز به سایر کشورها همکاری دارد. 

از جمله، آذربایجان گاز مازاد خود را از طریق ایران به ترکیه یا ارمنستان منتقل می‌کند و بالعکس. این نشان می‌دهد که ایران هنوز در شبکه منطقه‌ای گاز نقش دارد.

اما در عین حال، هدف بلندمدت بغداد و باکو، یعنی کاهش نقش ایران در بازار گاز عراق روشن است؛ آمریکا نیز به‌شدت از این روند حمایت می‌کند و حتی وعده داده در صورت موفقیت پروژه، در توسعه زیرساخت‌های گازرسانی عراق مشارکت خواهد کرد.

در همین چارچوب، مقامات آذربایجانی مذاکراتی را نیز با ایران آغاز کرده‌اند تا اگر گاز آذربایجان به اندازه کافی برای صادرات مستقیم به عراق در دسترس نباشد، بخشی از نیاز عراق از طریق سوآپ از ایران انجام شود، بدون اینکه وجهی به ایران پرداخت شود. به‌عبارتی، نقش ایران در این میان ممکن است به یک «مسیر عبوری بی‌درآمد» تنزل پیدا کند.

چالش‌های عراق و آذربایجان

با این حال، چالش‌هایی نیز وجود دارد. یکی از اصلی‌ترین موانع، تفاوت دیدگاه‌ها درباره مدت قراردادهاست. آذربایجان خواهان قراردادهای بلندمدت برای تضمین سرمایه‌گذاری است اما دولت عراق که ساختار سیاسی ناپایداری دارد، تمایل دارد قراردادهایی کوتاه‌مدت و قابل انعطاف ببندد. 

همچنین، زیرساخت انتقال برق در اقلیم کردستان هنوز برای پروژه‌های گسترده مناسب نیست و نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین دارد.

افزون بر این، نفوذ سیاسی و امنیتی ایران در عراق همچنان بسیار بالاست و برخی گروه‌های وابسته به تهران ممکن است با این تحولات مخالفت کنند.

در مجموع، آن‌چه اکنون شاهد آن هستیم، تلاش جدی و ساختاری برای کاهش نفوذ ایران در بازار انرژی عراق با محوریت آذربایجان به‌عنوان بازیگر جدید و فعال منطقه‌ای است؛ این تحول نه‌تنها تبعات اقتصادی دارد، بلکه می‌تواند توازن ژئوپلیتیکی منطقه را نیز تغییر دهد.

اگر پروژه‌های انتقال گاز از آذربایجان به عراق با موفقیت اجرا شود و آذربایجان جای ایران را در سبد انرژی عراق بگیرد، تهران بخشی از نفوذ راهبردی خود را از دست خواهد داد. 

هرچند ایران هنوز از ابزارهای متعدد سیاسی و امنیتی در عراق برخوردار است اما در حوزه انرژی، رقابتی جدی در حال شکل‌گیری است؛ رقابتی که ممکن است معادلات قدرت در خاورمیانه را بازتعریف کند.

منبع: فارس