به گزارش مشرق، این روزها ویدیوهای خشونت‌آمیز و روایت‌هایی تلخ از زورگیری، خفت‌گیری و درگیری‌های خیابانی در محله‌های مختلف شهرها به ویژه پایتخت در فضای مجازی منتشر می‌شود و پدیده اراذل و اوباش به یکی از نگرانی‌های جدی جامعه تبدیل شده است.
قربانیان این خشونت‌ها نیز با آسیب‌هایی مواجه‌اند که صرفاً جسمی نیستند. تجربه یک زورگیری، تهدید با سلاح و خشونت‌های دیگر، می‌تواند برای مدت‌ها روان افراد آسیب‌دیده را دچار اختلال کند و آثار عمیقی در زندگی روزمره، اعتماد اجتماعی و احساس امنیت آن‌ها بگذارد.
اگرچه بخشی از مسیر مقابله با این پدیده، از راه انتظامی و حقوقی می‌گذرد، اما بدون بررسی لایه‌های عمیق‌تر آن، به‌ویژه علل روانشناختی و تربیتی، نمی‌توان انتظار کاهش ریشه‌ای این رفتارهای خطرناک را داشت چرا که خشونت خیابانی پدیده‌ای نیست که به‌یک‌باره شکل بگیرد؛ بلکه اغلب اراذل و اوباش در مسیری تدریجی و از دل کودکی‌های پرآسیب، نادیده گرفته‌شده و محیط‌های پرتنش اجتماعی و خانوادگی رشد می‌کنند. کسانی که در سال‌های آغازین زندگی، دروغ گفتن، خشونت، فرار از مدرسه، تخریب اموال و بی‌توجهی به قوانین را تجربه و تمرین می‌کنند، احتمال بیشتری دارد که در بزرگسالی، به رفتارهای مجرمانه آشکار روی بیاورند.
در گزارش پیشین با عنوان «علل روانشناختی اوباش‌گری»، به این موضوع اشاره کردیم که یکی از مهم‌ترین ریشه‌های رفتارهای اوباش‌گرانه، وجود اختلال شخصیت ضداجتماعی (Antisocial Personality Disorder) در برخی از این افراد است.
در ادامه این مسیر تحلیلی، این‌بار بادکتر حسین ابراهیمی‌مقدم، دکترای روانشناسی و استاد دانشگاه به گفت‌وگو نشستیم تا ابعاد روانشناختی این پدیده را روشن‌تر کنیم.
شخصیت ضداجتماعی یکی از عوامل شکل‌گیری پدیده اراذل و اوباش
دکتر حسین ابراهیمی مقدم درباره ریشه‌های روانشناختی شکل‌گیری گروه‌های اراذل و اوباش اظهار کرد: یکی از گروه‌هایی که وقتی برای دیگران ناراحتی ایجاد می‌کنند، رنجی احساس نمی‌کنند، افرادی هستند که اختلال شخصیت ضد اجتماعی دارند. این افراد معمولاً نگرشی طمع‌کارانه نسبت به دیگران دارند و نسبت به حقوق دیگران بی‌تفاوت هستند. نشانه‌هایی مثل دروغ‌گویی، دزدی، تقلب و حتی اقدامات شدیدتر در آن‌ها شایع است.
وی افزود: در حالی که ارتباط داشتن با دیگر افراد دچار مشکلات روانی ممکن است صرفاً ناخوشایند باشند، تماس با افراد دارای شخصیت ضد اجتماعی ممکن است خطرناک نیز باشد، چرا که بسیاری از آن‌ها مجرمان حرفه‌ای محسوب می‌شوند. متأسفانه، تعدادشان هم کم نیست و اغلب علاوه بر مشکلات روانی، مشکلات اجتماعی و قانونی نیز ایجاد می‌کنند، به همین دلیل باید نسبت به آن‌ها هوشیار بود.
بی‌منطقی، ویژگی بارز افراد دارای شخصیت ضداجتماعی
ابراهیمی مقدم ادامه داد: رفتارهای این افراد معمولاً شامل دزدی، تقلب، چاقوکشی، فحاشی و مواردی از این دست است. بسیاری از آن‌ها دست به جعل، اختلاس و اقدامات پیچیده‌تر نیز می‌زنند. برای سال‌ها تصور می‌شد که این افراد فقط مشکل اخلاقی دارند، اما امروزه مشخص شده که در آن‌ها اختلال در اراده نیز وجود دارد. همچنین پاسخ‌هایی که از آن‌ها می‌شنویم گاهی بسیار عجیب و بدون منطق است. مثلاً وقتی از این افراد می‌پرسند چرا به بانک دستبرد زده‌ای، ممکن است بگویند: «چون آنجا پول نگهداری می‌شود.» یعنی این افراد گاهی استدلال‌های سطحی و ابتدایی برای جرایم خود دارند؛ رفتار آن‌ها خاص، غیرقابل پیش‌بینی و گاهی ترس‌آور است. برخی از این افراد سابقه‌دار نیستند، اما بسیاری، در نهایت سابقه‌دار می‌شوند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: گاها در مواجهه با افرادی که مرتکب جرم می‌شوند، می‌توان انگیزه افراد را فهمید برای مثال ممکن است انگیزه یک فرد از اقدامات خشونت‌آمیز، ثروت‌طلبی و مقام‌خواهی باشد ولی در افراد دارای اختلال شخصیت ضد اجتماعی، رفتارها بی‌هدف، تکانشی و بدون منطق است. مثلاً در یک لحظه با چاقو به کسی حمله می‌کنند بدون اینکه دلیلی قابل درک وجود داشته باشد.
وی افزود: این افراد به مهربانی کردن دیگران بی‌اعتنا هستند، دلبستگی عمیق ندارند و از کسانی که به آن‌ها مهربانی می‌کنند نیز ممکن است سوء استفاده کنند. دروغ‌گویی، بی‌رحمی، و بی‌شرمی در گفتار و رفتار آن‌ها بسیار رایج است.
زمینه‌های شخصیت ضداجتماعی در دوران کودکی
این روانشناس با بیان این که تا پیش از 18 سالگی، این اختلال را به‌عنوان «اختلال سلوک» در نظر می‌گیرند، بیان کرد: نشانه‌هایی همچون دروغ‌گویی مکرر، پرخاشگری، دزدی و تخریب‌گری در کودکی این افراد دیده می‌شود. در بزرگسالی نیز ویژگی‌هایی مثل فریب‌کاری، تحریک‌پذیری، پرخاشگری، بی‌مسئولیتی دیده می‌شود. نکته قابل توجه دیگر این است که حتی ابراز پشیمانی در این افراد اغلب واقعی نیست و نوعی بازی و فریب است؛ این افراد عمدتاً وجدان فعال ندارند و بعد از ارتکاب جرم نه تنها احساس شرم و ندامت ندارند، بلکه گاهی به آن افتخار هم می‌کنند.
روانشناس بالینی گفت: مطالعات نشان داده‌اند که برخی از آن‌ها مشکلات یادگیری اجتماعی دارند یا از نظر انگیختگی هیجانی مشکل دارند و شاید زمینه‌های ژنتیکی نیز در انجام رفتارهای بزه‌کارانه تأثیر داشته باشد. همچنین عملکرد مغزی این افراد نیز ممکن است با اختلالاتی همراه باشد.
این دکترای روانشناسی با بیان این که در دوران کودکی، این اختلال معمولاً با فرار از مدرسه، دزدی‌های کوچک و پرخاشگری خود را نشان می‌دهد و در بزرگسالی شدت می‌یابد، تصریح کرد: آن‌ها گاهاً با افرادی ارتباط برقرار می‌کنند که از خودشان نیز بزهکارتر هستند. به همین دلیل، پیشگیری از جرایم باید از دوران کودکی آغاز شود.
ضرورت حضور روانشناسان در مهدکودک‌ها و مدارس
وی تأکید کرد: ضروری است که روانشناسان در مهدکودک‌ها و مدارس حضور داشته باشند تا بتوانند رفتار این کودکان را زود تشخیص دهند و مداخلات لازم را انجام دهند. به همین دلیل یادگیری‌های اجتنابی باید از سنین پایین آغاز شود.
وی توضیح داد: یکی از مشکلات یادگیری در این افراد آن است که نمی‌توانند ارتباط بین رفتار و پیامد آن را درک کنند، به‌ویژه اگر فاصله زمانی زیادی بین عمل و پیامد وجود داشته باشد بنابراین، از مجازات و عواقب جرم نمی‌ترسند.
هشدار نسبت به تبعات روانی مصرف الکل و مواد مخدر
ابراهیمی مقدم با هشدار نسبت به تبعات روانی مصرف الکل و مواد مخدر بیان کرد: الکل و مواد مخدر نیز تأثیر مخربی بر افراد دارای شخصیت ضداجتماعی دارند زیرا باعث می‌شوند این افراد کنترل خود را از دست بدهند و ممکن است دچار توهم و هذیان شوند. در چنین شرایطی، یک فرد بزهکار می‌تواند بسیار خطرناک‌تر از حالت عادی شود.
علاقه به جلب توجه و نمایش قدرت، ویژگی مشترک اراذل و اوباش
وی با بیان اینکه اراذل و اوباش عمدتاً علاقه زیادی به جلب توجه و نمایش قدرت دارند، به ارائه مصادیقی از رفتارهای افراد به ویژه اراذل و اوباش پرداخت و گفت: این افراد از تاتوهای خاص و عجیب، کلمات زشت و الفاظ رکیک برای ایجاد تصویری از لات بودن یا قهرمان بودن استفاده می‌کنند. گاهی دیده می‌شود که حتی وقتی طرف مقابلشان در زورگیری تسلیم شده، باز هم به او آسیب می‌زنند؛ رفتاری که نشان‌دهنده مشکلات شناختی و عصبی در آن‌هاست.
متخصص روانشناسی افزود: یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از بروز چنین پدیده‌هایی، آموزش مهارت‌های اجتماعی و دوستیابی به کودکان و پیگیری دقیق وضعیت روانی کودکان در سنین پایین است و یادگیری اجتنابی و استفاده از تفکر نقادانه باید از دوران کودکی به همه افراد آموزش داده شود.
